Amino Asit Nedir? Faydaları Nelerdir?
Amino asitler, 20 proteinojenik türden oluşan ve protein sentezinin temelini oluşturan organik bileşiklerdir. Esansiyel amino asitler diyetle alınmak zorundayken non-esansiyel olanlar endojen olarak üretilebilir; bazıları stres, travma, hastalık ve gebelikte koşullu (yarı esansiyel) hâle gelir. Protein yapımının yanında bağışıklık yanıtı, nörotransmiter ve hormon sentezi, kas-kemik bütünlüğü, hücre onarımı, besin taşınması ve enerji metabolizması gibi süreçlerde rol alırlar. Yetersiz alım; büyüme geriliği, kas kaybı, anemi, yorgunluk, cilt-saç bozuklukları, uyku ve bilişsel işlevlerde bozulma gibi belirtilerle ilişkili olabilir. En iyi kaynaklar hayvansal ürünler, baklagiller, tam tahıllar, kuruyemiş ve tohumlar ile soya ve bazı sebze-meyvelerdir.
Amino Asit Nedir?
Amino asitler; amin ve karboksil grupları içeren, proteinlerin yapıtaşı olan küçük organik moleküllerdir. İnsan vücudu yaşamsal süreçler için 20 proteinojenik amino asit kullanır; bir kısmı vücutta sentezlenir, esansiyel olanların ise mutlaka beslenme yoluyla alınması gerekir.
Proteinler, kendilerine özgü amino asit dizilimlerinden oluşan uzun zincirlerdir. Sindirim sırasında proteinler amino asitlere parçalanır ve bu birimler yeniden farklı proteinlerin sentezinde kullanılır.
Amino asitler yalnızca protein yapımında değil, hücre yenilenmesi, nörotransmiter ve hormon sentezi, bağışıklık yanıtı, kas-kemik bütünlüğü ve gerektiğinde enerji üretimi gibi birçok temel işlevde rol oynar.
Amino Asitlerin Vücuttaki Rolü
Amino asitlerin temel görevi protein sentezidir; bunun yanında aşağıdaki süreçlere de katkı sağlarlar:
- Bağışıklık savunmasının desteklenmesi
- Hormon üretiminin düzenlenmesi
- Damar ve kalp sağlığının korunmasına katkı
- Kas protein sentezi ve kas kütlesinin sürdürülmesi
- Kemik ve bağ dokusu bütünlüğünün desteklenmesi
- Hücre onarımı ve dokuların yenilenmesi
- Beyin-sinir sistemi sinyal iletiminin sürdürülmesi
- Besin ve moleküllerin taşınması ile depolanması
- Gerektiğinde enerji üretimine katkı
Esansiyel ve Non-esansiyel Amino Asitler
Esansiyel amino asitler vücutta sentezlenemez; kırmızı et, balık, tavuk, yumurta ve süt ürünleri gibi besinlerle alınır. Başlıca esansiyel amino asitler ve öne çıkan görevleri:
- İzolösin: Hemoglobin yapımında ve kas metabolizmasında görev alır; enerji dengesi ve bağışıklık fonksiyonlarını destekler.
- Histidin: Histaminin öncülüdür; doku onarımı, kan hücresi üretimi, bağışıklık, sindirim, uyku ve cinsel fonksiyonlarda rol oynar.
- Lizin: Bağışıklık yanıtı, hormon ve enerji üretimi, kemik sağlığı, enzim ve antikor sentezinde etkilidir.
- Lösin: Proteinlerde bol bulunur; büyüme hormonunu uyarır, kas-kemik gelişimini, yara iyileşmesini ve kan şekeri dengesini destekler.
- Metiyonin: Selenyum ve çinko emilimine katkı sağlar; metilasyon/detoks reaksiyonları ve doku büyümesinde görevlidir; cilt ve saç sağlığına olumlu etkileri vardır.
- Treonin: Bağışıklık ve yağ metabolizmasına katkı sunar; kolajen, elastin ve diş minesinin bileşenidir.
- Triptofan: Serotonin sentezinin öncülüdür; duygu durumu, uyku ve azot dengesinde rol oynar.
- Valin: Kas metabolizması, doku onarımı ve zihinsel odaklanmanın sürdürülmesine yardımcıdır.
- Fenilalanin: Dopamin, norepinefrin ve epinefrin gibi nörotransmiterlerin öncülüdür; ayrıca tirozin sentezinde rol oynar.
Non-esansiyel amino asitler vücut tarafından üretilebilir. Bu grupta yer alanlar: glisin, alanin, arginin, prolin, serin, glutamin, glutamik asit, asparajin, aspartik asit, sistein ve tirozin.
Yarı Esansiyel Amino Asitler
Travma, yoğun stres, enfeksiyon, kronik hastalıklar veya gebelik gibi durumlarda vücudun gereksinimi artabilir ve bazı non-esansiyel amino asitler koşullu olarak esansiyel kabul edilir:
- Glutamin
- Arginin
- Sistein
- Tirozin
- Prolin
- Serin
- Glisin
Özellikle ağır hastalıklar ve büyük cerrahilerde arginin; gebelikte ise fetüs büyümesi için glisin gereksinimi artabilir.
Amino Asitlerin Faydaları Nelerdir?
Amino asitler, temel biyolojik rollerinin yanı sıra sağlık ve performans üzerinde çeşitli yararlar sağlayabilir (kanıt düzeyi amino asit türüne ve kullanım bağlamına göre değişir):
- Uygun kullanımda vücut kompozisyonunu destekleyerek yağ kaybına katkı sağlayabilir.
- Sinir sisteminin korunmasına ve işlevlerinin sürdürülmesine yardımcı olur.
- Antikorlar protein yapısında olduğundan bağışıklık sistemini destekler.
- Yara iyileşmesini destekler.
- Yoğun egzersiz sonrası kas yıkımını ve yorgunluğu azaltmaya, performansı artırmaya yardımcı olabilir.
- Duygu durumu üzerinde olumlu etkiler gösterebilir.
- Cerrahi sonrası iyileşme süreçlerini destekleyebilir.
- Enfeksiyon riskini azaltmaya katkıda bulunabilir.
- Kas kütlesinin gelişmesi ve güçlenmesini destekler.
- Kan şekeri düzenlenmesine yardımcı olur.
- Cilt sağlığını ve nem dengesini destekler.
- Karaciğer fonksiyonlarını destekleyebilir.
Amino Asit Eksikliği Belirtileri
Amino asit eksikliği, amino asit türüne ve eksikliğin derecesine bağlı olarak farklı klinik bulgulara yol açabilir:
- Çocuklarda büyüme ve gelişmede yavaşlama
- Bağışıklık ve sindirim sistemi işlevlerinde bozulma
- Saç dökülmesi, cilt kuruluğu ve döküntüler
- Anemi (kansızlık)
- Artmış stres ve kaygı
- Uyku düzeninde bozulma, bilişsel işlevlerde azalma
- Kas erimesi ve güçsüzlük
- Süregen yorgunluk
- Egzama benzeri deri sorunları
- Karaciğer fonksiyonlarında bozulma
- Tiroit işlev bozuklukları
- Kan şekeri dalgalanmaları
Protein ve amino asit metabolizmasının bozulmasıyla ilişkili bazı kalıtsal metabolik hastalıklar da mevcuttur.
- Akçaağaç şurubu idrar hastalığı
- Homosistinüri
- Tirozinemi
- Fenilketonüri
- Nonketotik hiperglisinemi
Amino Asit Kaynakları
Esansiyel amino asitler diyetle alınır. İhtiyacı karşılamaya yardımcı kaynaklar:
- Kırmızı et, tavuk ve balık
- Fındık, fıstık, Brezilya fıstığı, kaju, kabak çekirdeği ve ceviz gibi kuruyemiş ve tohumlar
- Mısır, buğday, çavdar gibi tahıllar
- Süt, yoğurt, peynir ve yumurta
- Pirinç
- Baklagiller
- Bezelye, brokoli, ıspanak ve soya fasulyesi
- Muz
- Susam
- Kakao