Çölyak Hastalığı Nedir? Belirtileri, Testi ve Tedavi Yöntemleri
Çölyak hastalığı, gluten alımına karşı gelişen otoimmün yanıt nedeniyle ince bağırsak villuslarında hasar ve malabsorpsiyonla seyreden kronik bir enteropatidir. Tanı; klinik şüphe, pozitif seroloji (tTG-IgA/EMA ve total IgA, gerekirse DGP) ve çoğu olguda duodenal biyopsi ile histopatolojik doğrulamaya dayanır; HLA-DQ2/DQ8 yatkınlığı destekler ancak tanı koydurmaz. Tedavinin temeli yaşam boyu glütensiz diyettir; buğday, arpa ve çavdarın tüm formları bırakılmalı, çapraz bulaş ve gizli gluten kaynaklarından kaçınılmalıdır. Uygun diyetle semptomlar geriler, serolojik belirteçler azalır ve mukozal iyileşme aylar-yıllar içinde gerçekleşir. İzlemde besin ögesi eksiklikleri, kemik sağlığı ve eşlik eden durumlar (ör. laktoz intoleransı, SIBO) değerlendirilmelidir. Diyet uyumu yoksa veya yanıt yetersizse gizli gluten maruziyeti ve nadir refrakter çölyak düşünülmelidir.
Çölyak Hastalığı Nedir?
Çölyak hastalığı; buğday, arpa ve çavdarda bulunan gluten proteinine karşı gelişen otoimmün bir yanıt sonucu ince bağırsak villuslarında hasara yol açan, yaşam boyu süren bir sindirim sistemi hastalığıdır. Bağışıklık sistemi glutenin bileşenlerinden gliadini zararlı olarak algılar, antikorlar üretir ve emilim yüzeyleri zarar görür. Bunun sonucunda malabsorpsiyon ve çok çeşitli sindirim-dışı belirtiler ortaya çıkabilir.
Çölyak Hastalığının Belirtileri
Belirtiler kişiden kişiye ve yaşa göre değişebilir.
- Karın şişliği, karın ağrısı, gaz, hazımsızlık
- İshal veya kabızlık; açık renkli/kötü kokulu dışkı
- Demir eksikliği anemisi, yorgunluk ve halsizlik
- Kemik veya eklem ağrıları, osteopeni/osteoporoz riski
- Baş ağrısı, duygu durum değişiklikleri, konsantrasyon güçlüğü
- Karaciğer enzim yüksekliği, ağız aftları, diş minesi defektleri
- Kadınlarda adet düzensizliği ve infertilite; çocuklarda gelişme geriliği
Çölyak Hastalığının Nedenleri
Hastalığın gelişiminde bağışıklık sistemi ile gluten arasındaki anormal etkileşim, genetik yatkınlık ve çevresel tetikleyiciler rol oynar.
Bağışıklık Sistemi
Glutenin gliadin fraksiyonuna karşı gelişen antikorlar villus yüzeyine zarar vererek villus atrofisine ve emilim bozukluğuna yol açar.
Genetik Yatkınlık
HLA-DQ2 veya HLA-DQ8 taşıyıcılığı sık görülür ve hastalığa yatkınlığı artırır; aile öyküsü riski yükseltir.
Çevresel Faktörler
Gastrointestinal enfeksiyonlar, ameliyat, hamilelik, yoğun stres gibi durumlar klinik tablonun ortaya çıkmasını tetikleyebilir.
Teşhis ve Testler
Tanı, klinik şüphe, seroloji ve çoğu olguda histolojik doğrulamanın birleşimiyle konur. Testler yapılmadan önce glüteni kesmek önerilmez.
Serolojik Testler
Anti-doku transglutaminaz (tTG-IgA) ve endomisyum (EMA-IgA) başlıca testlerdir; total IgA düzeyi değerlendirilmelidir. IgA eksikliğinde DGP-IgG gibi alternatif testler kullanılabilir.
Endoskopi ve Biyopsi
Üst endoskopi sırasında duodenumdan biyopsi alınarak villus atrofisi ve kript değişiklikleri histopatolojik olarak doğrulanır.
Genetik Testler (HLA)
HLA-DQ2/DQ8 pozitifliği yatkınlığı destekler; negatifliği çölyakı olası olmaktan çıkarabilir ancak tek başına tanı koydurmaz.
Tedavi ve Yaşam Yönetimi
Tedavinin temeli yaşam boyu glütensiz diyettir; diyetisyen desteği uyumu artırır ve beslenme eksikliklerini önlemeye yardımcı olur.
Glütensiz Diyet
Güvenle tüketilebilecekler: taze meyve ve sebzeler, et-balık-yumurta, süt ürünleri (toleransa göre), baklagiller, pirinç, mısır, karabuğday, kinoa, amarant, yağlar. Yulaf yalnızca “glütensiz sertifikalı” ise tercih edilmelidir.
Kaçınılması Gereken Gıdalar
- Buğday, arpa, çavdar ve türevleri (un, ekmek, makarna, bulgur, irmik, kuskus)
- Malt içeren ürünler ve bira
- Glüten içeren hazır soslar, çorbalar; bazı işlenmiş et ürünleri
- Glutenli unla hazırlanan tüm pastane/hamur işleri
Çapraz Bulaş ve Etiket Okuma
Ortak kızartıcı, unlu tezgâh ve ekipmanlar glüten bulaştırabilir. Etiketlerde buğday, arpa, çavdar, malt ve kaynağı belirtilmemiş nişasta gibi içerikler kontrol edilmelidir. İlaç ve takviye yardımcı maddeleri de gözden geçirilmelidir.
Bağırsak İyileşmesi ve Takip
Semptomlar haftalar içinde azalır, antikorlar aylar içinde düşer; mukozal iyileşme aylar-yıllar sürebilir. Gerektiğinde demir, folat, B12, D vitamini ve kalsiyum desteği verilebilir; kemik sağlığı ve eşlik eden durumlar izlenir. Yanıt yetersizse gizli gluten alımı en sık nedendir; nadiren refrakter çölyak görülebilir.
Sıkça Sorulan Sorular
Çölyak tamamen iyileşir mi?
Hastalık kalıcıdır; glütensiz diyetle kontrol altına alınır ve bağırsak hasarı zamanla iyileşir. Gluten yeniden alındığında semptomlar geri döner.
Çocuklarda belirtiler nelerdir?
Karın ağrısı, ishal, iştahsızlık, kilo alamama ve büyüme-gelişme geriliği sık görülür; demir eksikliği ve yorgunluk eşlik edebilir.
Gluten besinler dışında nerede bulunabilir?
Bazı ilaçlar, takviyeler ve dudak ürünlerinde gluten içeren yardımcı maddeler olabilir; özellikle ağız yoluyla alınan ürünlerde içerik kontrolü önemlidir.
Hangi doktora başvurulmalı?
Yetişkinler gastroenteroloji, çocuklar çocuk gastroenterolojisi uzmanına başvurmalı; beslenme yönetimi için diyetisyen desteği alınmalıdır.