Doğum Kontrol Yöntemleri

Gebelikten korunmada hormonal, rahim içi, bariyer, doğal ve cerrahi yöntemler mevcuttur. Kombine hormonal yöntemler ovulasyonu baskılar ve yüksek etkinlik sunar; enzim indükleyici ilaçlarla etkileşim ve tromboz riski gibi kontrendikasyonlar göz önünde bulundurulmalıdır. Rahim içi araçlar en etkili geri dönüşlü yöntemlerdendir; bakır RİA kanamayı artırabilirken, levonorgestrel salan RİA kanamayı ve dismenoreyi azaltır. Progestin implantları ve 3 aylık enjeksiyonlar yüksek etkinlik sağlar; implantta düzensiz kanama, DMPA’da geçici KMY azalması görülebilir. Bariyer yöntemleri içinde prezervatif, gebelikten korumanın yanı sıra CYBH’a karşı da etkilidir; doğal yöntemler daha düşük etkinliğe sahiptir. Acil kontrasepsiyonda en etkili seçenek 5 güne kadar bakırlı RİA’dır; levonorgestrel ve ulipristal tabletler ilişkiden sonra mümkün olduğunca erken alınmalıdır.

Genel Bakış

Doğum kontrol, planlanmayan gebelikleri önlemek için kullanılan farklı etki mekanizmalarına sahip yöntemlerin bütünüdür. Seçenekler; hormonal yöntemler, rahim içi araçlar (RİA/spiral), bariyer yöntemleri, doğal yöntemler ve cerrahi yöntemler olarak sınıflanır. En uygun yöntemi seçerken etkinlik, güvenlik, yan etkiler, geri döndürülebilirlik ve kişisel tercihler birlikte değerlendirilmelidir.

Doğum kontrol yöntemleri nelerdir?

Hormonal (hap, bant, implant, enjeksiyon), rahim içi araçlar (hormonlu veya bakırlı), bariyer (prezervatif, diyafram, spermisit), doğal (geri çekilme, döngü/ovülasyon takibi) ve cerrahi (tubal ligasyon, vazektomi) yöntemler mevcuttur.

Hormonal Yöntemler

Kombine doğum kontrol hapı

Östrojen ve progestin içerir; yumurtlamayı baskılar, servikal mukusu kalınlaştırır ve rahim içini gebeliğe elverişsiz hale getirir.

Etkililik: Mükemmel kullanımda ~%99.7; tipik kullanımda ~%93.
Kullanım: Genellikle 21/7, 24/4 veya kesintisiz şemalar. Her gün aynı saatte alınmalıdır.
Yaygın yan etkiler: Bulantı, ara kanama/lekelenme, meme hassasiyeti, baş ağrısı.
Uyarılar/kontrendikasyonlar: 35 yaş üstü sigara içenler, auralı migren, VTE/iskemik kalp hastalığı/İnme öyküsü, ağır hipertansiyon, aktif meme kanseri, ağır karaciğer hastalığı. Enzim indükleyiciler (rifampisin/rifabutin, bazı antiepileptikler, bazı antiretroviraller, St. John’s wort) etkinliği azaltabilir.

Transdermal doğum kontrol bandı

Östrojen+progestin içerir; haftalık uygulanır.

Etkililik: Hap ile benzer (tipik ~%93; mükemmel %99+).
Kullanım: 3 hafta ardışık bant, 1 hafta ara.
Uyarılar: Östrojene kontrendikasyonu olanlar kullanmamalıdır; yüksek VKİ’de etkinlik azalabilir.

Enjeksiyonlar

İki temel seçenek vardır: 3 aylık progestin (DMPA) ve aylık kombine enjeksiyonlar.

Etkililik: DMPA tipik ~%96; aylık kombine ~%94–97.
Kullanım: DMPA her 12–13 haftada bir; aylık kombine her 4 haftada bir uygulanır.
Yan etkiler: Düzensiz kanama/amenore; DMPA’da geçici kemik mineral yoğunluğu azalması, kilo artışı görülebilir.

İmplantlar

Deri altına yerleştirilen progestin salan çubuk, 3 yıla dek koruma sağlar.

Etkililik: %99+ (mükemmel ve tipik kullanımla çok yüksek).
Yan etkiler: En sık düzensiz kanama; nadiren baş ağrısı, akne, göğüs hassasiyeti.

Rahim İçi Araç (Spiral)

Bakırlı ve hormonlu RİA

RİA, rahim içine yerleştirilen küçük bir araçtır. Bakırlı RİA spermler üzerinde toksik etki ile; hormonlu (levonorgestrel salan) RİA servikal mukusu kalınlaştırıp endometriyumu incelterek gebeliği önler.

Etkililik: %99+; uzun etkili ve geri döndürülebilir.
Kanama/ağrı: Bakır RİA’da adet miktarı ve kramplar artabilir; hormonlu RİA kanama ve adet ağrılarını genellikle azaltır.
Enfeksiyon: Yerleştirme sonrası ilk haftalarda risk hafif artar; uzun dönem kalıcı enfeksiyon riski yükselmez.
Ektopik gebelik: RİA varken toplam gebelik nadirdir; gebelik oluşursa ektopik oranı görece daha yüksektir.

Acil Kontrasepsiyon

Ertesi gün hapları ve RİA

Korunmasız ilişkiden sonra mümkün olduğunca erken uygulanmalıdır.

Levonorgestrel: 72 saate kadar etkilidir; ne kadar erken alınırsa o kadar iyidir.
Ulipristal asetat: 120 saate (5 gün) kadar etkilidir.
Bakırlı RİA: 5 güne kadar en etkili acil yöntem ve aynı zamanda uzun süreli koruma sağlar.
Yan etkiler: Bulantı, baş ağrısı, adet düzeninde geçici değişiklikler.

Bariyer Yöntemleri

Prezervatif (Kondom)

Gebelikten korur ve cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlara karşı koruyucudur.

Etkililik: Mükemmel kullanım %98; tipik kullanım ~%87.
Kullanım: İlişki öncesi doğru şekilde takılmalı, her ilişkide yeni kondom kullanılmalıdır.

Diyafram

Spermisitle birlikte vajinaya yerleştirilen bariyer bir yöntemdir.

Etkililik: Doğru kullanımda yüksektir (mükemmel ~%94; tipik ~%83).
Not: Uygun boyut seçimi ve eğitim önemlidir; CYBH’a karşı koruma sağlamaz.

Spermisitler

Sperm öldürücü maddeler içerir; tek başına etkililiği daha düşüktür, bariyerle birlikte kullanımı önerilir.

Etkililik: Tipik kullanım ~%79.
Uyarılar: Sık kullanım irritasyona neden olabilir; CYBH’a karşı korumaz.

Doğal Yöntemler

Geri çekilme

Boşalma öncesi penisin vajinadan çıkarılmasıdır; pre-ejakülat sıvısındaki sperm nedeniyle başarısız olabilir.

Etkililik: Mükemmel kullanım ~%96; tipik kullanım ~%78.

Adet döngüsü/ovülasyon takibi

Takvim, bazal ısı, servikal mukus gibi işaretlerle verimli günlerden kaçınmaya dayanır.

Etkililik: Yönteme ve uygulamaya bağlı olarak ~%76–88.

Cerrahi Yöntemler

Tubal ligasyon (kadın)

Tüplerin kalıcı olarak kapatılmasıdır.

Etkililik: %99+; kalıcıdır.
Not: Geri dönüş her zaman mümkün olmayabilir; karar öncesi danışmanlık gerektirir.

Vazektomi (erkek)

Sperm kanallarının bağlanmasıdır; ejakülat hacmi/değişimi genellikle etkilenmez, sperm içermez.

Etkililik: %99+; kalıcıdır.
Not: İlk haftalarda ilave yöntem gerekir; nadiren ağrı, şişlik, enfeksiyon görülebilir.

Erkekler için yöntemler

Seçenekler

Prezervatif ve vazektomi temel yöntemlerdir. Testosteron enjeksiyonları doğum kontrol amacıyla onaylı değildir ve önerilmez.

Prezervatif: CYBH’a karşı koruyan tek yöntem.
Vazektomi: Kalıcı, yüksek etkili yöntem.

Sağlık Açısından Dikkat Edilmesi Gerekenler

Kontrendikasyonlar ve uyarılar

Kombine hormonal yöntemler; auralı migren, VTE/PE öyküsü, iskemik kalp hastalığı, inme, kontrolsüz hipertansiyon, aktif meme kanseri, ağır karaciğer hastalığı ve 35 yaş üstü yoğun sigara içiminde sakıncalıdır. DMPA seçilirken kemik sağlığı, RİA seçilirken adet düzeni ve pelvik enfeksiyon riski değerlendirilmelidir. İlaç etkileşimleri ve kişisel riskler için sağlık profesyoneline danışın.