Emboli Nedir? Emboli Türleri Nelerdir?

Emboli, intravasküler bir yabancı materyalin (en sık trombüs) distal damar yatağında oklüzyon oluşturarak doku perfüzyonunu bozmasıdır. Klinik spektrum; pulmoner emboli, serebral embolizm, koroner ve periferik arter embolileri ile yağ, hava ve nadiren amniyotik sıvı embolisini kapsar. Tanısal yaklaşım klinik olasılık değerlendirmesi ile başlar; D-dimer, BT pulmoner anjiyografi, V/Q sintigrafisi, venöz doppler ultrasonografi ve uygun olgularda ekokardiyografi/MR-anjiyografi kullanılır. Tedavinin temelini antikoagülasyon oluşturur; seçilmiş durumlarda tromboliz, kateter yönlendirmeli trombektomi/embolektomi ve vena kava filtresi düşünülür. Erken tanı ve uygun tedavi, mortalite ve morbiditeyi azaltır; primer/sekonder profilaksi (mobilizasyon, kompresyon, farmakolojik profilaksi) yüksek riskli bireylerde kritik önemdedir.

Emboli Nedir?

Emboli, kan dolaşımında ilerleyen bir materyalin (çoğunlukla pıhtı, ancak yağ damlacığı, hava kabarcığı veya nadiren amniyotik sıvı da olabilir) bir damarı tıkayarak ilgili dokuya giden kan akımını aniden azaltması ya da durdurmasıdır. Tıkanıklığın yerine bağlı olarak akciğer, beyin, kalp, böbrek ve bağırsak gibi hayati organlarda ciddi işlev bozukluğu ve doku hasarı gelişebilir. En yaygın tablo, bacak derin damarlarında oluşan pıhtının kopup akciğer damarlarını tıkamasıyla oluşan pulmoner embolidir.

Emboli Belirtileri Nelerdir?

Belirtiler tıkanıklığın tipine ve yerine göre değişir, çoğu zaman ani başlar. Aşağıdaki bulgular acil değerlendirme gerektirir:

Pulmoner emboli: Ani nefes darlığı, göğüs ağrısı (özellikle derin nefesle artan), çarpıntı, bayılma ya da baş dönmesi, bazen kanlı öksürük.
Serebral emboli (inme): Yüz, kol veya bacakta tek taraflı güçsüzlük/uyușma, konuşma ya da anlama bozukluğu, görme kaybı/çift görme, şiddetli baş ağrısı, dengesizlik.
Arteriyel emboli (uzuv): Ani ve şiddetli ağrı, soluk-soğuk cilt, uyuşma/güçsüzlük, zayıf veya alınamayan nabız.
Yağ embolisi: Nefes darlığı, hızlı solunum, bilinç değişikliği/kafa karışıklığı, göğüs-boyun bölgesinde peteşial döküntüler.
Hava embolisi: Göğüs ağrısı, nefes almada güçlük, tansiyon düşüklüğü, bilinç kaybı.

Emboli Kimlerde Görülür?

Risk, yaşla birlikte artar ve birden fazla faktör bir araya geldiğinde belirginleşir. Aşağıdaki durumlar riski yükseltir:

Yaş ve cinsiyet: İleri yaşta risk belirgin artar; venöz tromboembolizm erkeklerde biraz daha sık görülebilir.
Hormonal durumlar: Gebelik, lohusalık ve östrojen içeren ilaçlar riski artırır.
Hareketsizlik: Uzun uçuş/yolculuk, hastane yatışı ya da felç sonrası dönem.
Cerrahi ve travma: Özellikle ortopedik ve büyük karın cerrahileri, büyük travmalar.
Kronik hastalıklar: Kanser, kalp yetmezliği, kronik inflamasyon, böbrek hastalıkları.
Yaşam tarzı ve diğerleri: Obezite, sigara, dehidratasyon; kalıtsal trombofili (Faktör V Leiden, protein C/S eksikliği vb.).

Emboli Türleri Nelerdir?

Emboliler, tıkayıcı maddenin türüne ve etkilenen damara göre sınıflandırılır. Başlıca türler aşağıdadır.

Kan Pıhtıları (Tromboembolizm)

Derin venlerde oluşan pıhtı koparak damar yatağında ilerleyebilir ve akciğer arterlerini tıkadığında pulmoner emboli gelişir. Klinik tablo yaşamı tehdit edebilir; antikoagülanlar temel tedavidir, seçilmiş olgularda tromboliz veya girişimsel/surgical yaklaşımlar uygulanabilir.

Yağ Embolisi

Genellikle uzun kemik kırıkları ve bazı cerrahi girişimler sonrasında kemik iliği kaynaklı yağ parçacıkları dolaşıma karışır. Nefes darlığı, nörolojik belirtiler ve peteşial döküntülerle seyredebilir.

Hava Embolisi

İnvaziv tıbbi işlemler sırasında ya da dalış kazalarında damara hava girmesiyle oluşur. Ani solunum sıkıntısı ve hemodinamik bozulma görülebilir; hızlı destek ve uygun merkezlerde hiperbarik oksijen tedavisi gündeme gelebilir.

Amniyotik Sıvı Embolisi

Doğum eylemi sırasında amniyotik sıvının anne dolaşımına geçmesiyle oluşan nadir ama ciddi bir durumdur; ani solunum yetmezliği, hipotansiyon ve koagülopati ile seyreder, acil multidisipliner bakım gerektirir.

Pulmoner ve Arteriyel Emboliler

Pulmoner emboli akciğer damarlarını tıkarak hipoksemi ve sağ kalp yüklenmesine yol açabilir. Arteriyel emboliler ise hedef organa kan akışını keserek kalp krizi veya inme gibi acil tablolar oluşturabilir.

Emboli Hastalıkları Nelerdir?

Pulmoner emboli (PE)
İnme (serebral embolizm)
Kalp krizi (miyokard enfarktüsü)
Periferik arter hastalığı (PAD)
Böbrek embolisi
Mezenterik iskemi

Pulmoner Emboli (PE)

Çoğunlukla derin ven trombozunu takiben pıhtının akciğere göçüyle gelişir. Nefes darlığı, göğüs ağrısı ve kanlı öksürük tipiktir; hızlı tanı ve antikoagülasyon, gerektiğinde tromboliz/girişimsel tedavi hayat kurtarıcıdır.

İnme (Serebral Embolizm)

Embolinin beyin arterini tıkamasıyla ortaya çıkar. Ani nörolojik defisitler gelişir; zamanında müdahale (uygun hastalarda tromboliz/ mekanik trombektomi) kalıcı hasarı azaltır.

Kalp Krizi (Miyokard Enfarktüsü)

Koroner arterin tıkanmasıyla kalp kası iskemisi ve nekrozu gelişir. Göğüs sıkışması, nefes darlığı, terleme ve bulantı sık görülen belirtilerdir; damar açıcı ilaçlar ve girişimler esastır.

Periferik Arter Hastalığı (PAD)

Uzuv arterlerinin tıkanması yürümekle artan ağrıya (klaudikasyo), ilerleyici doku hasarına ve kritik iskemide yara/nekroza yol açabilir.

Böbrek Embolisi

Böbrek arterinde tıkanma yan ağrısı, hematüri ve hipertansiyonla seyredebilir; gecikme böbrek fonksiyon kaybına neden olabilir.

Mezenterik İskemi

Bağırsak damarlarının tıkanması şiddetli karın ağrısı ve bağırsak iskemisi/nekrozu riski taşır; çoğu zaman acil cerrahi değerlendirme gerekir.

Emboli Tanısı ve Uygulanan Testler

Tanı, klinik olasılığın değerlendirilmesiyle başlar ve laboratuvar ile görüntüleme yöntemleriyle desteklenir. D-dimer pıhtı varlığını düşündürür ancak özgüllüğü sınırlıdır. Pulmoner embolide BT pulmoner anjiyografi birinci basamak görüntüleme iken, uygun hastalarda V/Q sintigrafisi tercih edilebilir. Derin ven trombozu için doppler ultrason kullanılır. MR görüntüleme, ekokardiyografi, EKG ve gerekirse invaziv anjiyografi seçilmiş olgularda yol göstericidir.

Emboli Tedavisi ve Uygulanan Yöntemler

Tedavinin amacı perfüzyonu yeniden sağlamak ve nüksü/komplikasyonları önlemektir. Antikoagülanlar (heparin/DMWH, varfarin, DOAC’lar) temel yaklaşımdır. Masif PE veya uygun zaman penceresinde inmede trombolitik tedavi (örn. tPA) düşünülebilir; kanama riski titizlikle değerlendirilir. Kateter yönlendirmeli tromboliz, mekanik trombektomi/embolektomi ve bazı venöz olgularda vena kava filtresi seçenekleri mevcuttur. Destek tedavileri (oksijen, analjezi, hemodinamik destek) ve altta yatan nedenin yönetimi esastır. Koruyucu stratejiler arasında erken mobilizasyon, elastik kompresyon ve riskli hastalarda farmakolojik profilaksi yer alır.

Sıkça Sorulan Sorular (SSS)

Emboli Önlenebilir mi?

Evet. Düzenli hareket, uzun yolculuklarda bacak egzersizleri, sağlıklı kilo, sigarayı bırakma ve yüksek risklilerde hekim yönetiminde profilaktik antikoagülanlar riski azaltır.

Hamilelikte Emboli Riski Artar mı?

Evet. Gebelik ve doğum sonrası dönemde pıhtılaşma eğilimi artar; bireysel risk değerlendirmesi, hareket ve gerekirse koruyucu tedavi önerilir.

Cerrahi Sonrası Emboli Riski Neden Yüksek?

Hareketsizlik, doku hasarı ve pıhtılaşma mekanizmalarının tetiklenmesi nedeniyle risk artar. Erken mobilizasyon, kompresyon çorapları ve farmakolojik profilaksi etkilidir.

Hangi Kronik Hastalıklar Emboli Riskini Artırır?

Kanser, kalp yetmezliği, diyabet, böbrek hastalıkları ve kronik inflamatuvar durumlar riski yükseltir; düzenli takip ve uygun tedavi önemlidir.

Hava Embolisi Nasıl Oluşur?

Çoğunlukla invaziv tıbbi işlemler sırasında veya dalış kazalarında damara hava girmesiyle. Uygun teknik ve güvenlik önlemleriyle risk azaltılabilir.

Çocuklarda Emboli Görülür mü?

Nadirdir ancak kalıtsal trombofili veya doğumsal/edinsel kalp hastalıkları riski artırabilir. Yönetim multidisipliner yaklaşım gerektirir.

Emboli Belirtileri Ortaya Çıkmadan Önce Risk Tespit Edilebilir mi?

Aile öyküsü, tıbbi geçmiş ve gerekli durumlarda genetik incelemelerle yüksek riskli bireyler saptanabilir; uygun koruyucu önlemler planlanabilir.