Gıda İntoleransı Tanı ve Tedavi Yöntemleri

Gıda intoleransı, immün aracılı gıda alerjisinden farklı olarak sindirim veya emilimle ilgili mekanizmalarla ortaya çıkar ve çoğunlukla gastrointestinal belirtilerle seyreder. Tanıda altın standart, planlı eliminasyon ve yeniden deneme yaklaşımıdır; laktoz ve fruktoz için hidrojen nefes testleri, çölyak için seroloji ve gerekirse biyopsi gibi kanıta dayalı yöntemler tercih edilir. IgG temelli gıda “duyarlılık” testleri intoleransı göstermediğinden rutin klinik kullanımı önerilmez. Yönetim; tetikleyici gıdalardan kaçınma veya sınırlama, porsiyon kontrolü, kısa süreli düşük FODMAP protokolü ve laktaz gibi hedefe yönelik enzim desteklerini içerir. Diyet değişiklikleri, besin ögelerinin yetersiz alımına yol açmayacak şekilde, tercihen diyetisyen eşliğinde planlanmalıdır. Alarm bulguları varlığında ayırıcı tanı için gastroenteroloji değerlendirmesi gereklidir.

Gıda İntoleransı Nedir?

Gıda intoleransı, bağışıklık sistemi aracılı gıda alerjisinden farklı olarak belirli besinlerin sindirimi veya emilimi sırasında gelişen, çoğunlukla sindirim sistemi odaklı yakınmalarla seyreden bir durumdur. Ani ve ağır alerjik reaksiyonlara yol açmaz; ancak karın ağrısı, şişkinlik, gaz ve dışkılama değişiklikleri gibi belirtiler yaşam kalitesini belirgin etkileyebilir.

Gıda İntoleransı Belirtileri

Belirtiler genellikle tetikleyici besinin tüketilmesinden saatler sonra ortaya çıkar ve doz/porisyon büyüklüğüne bağlı değişebilir.

Karın ağrısı, kramp, şişkinlik ve gaz
İshal veya kabızlık, dışkılama düzeninde değişiklik
Mide bulantısı, erken doyma
Baş ağrısı/migren, yorgunluk, konsantrasyon güçlüğü
Ciltte kızarıklık veya döküntüler (bazı bireylerde)

Gıda İntoleransı Nedenleri

Altta yatan mekanizmalar bireyden bireye değişebilir:

Enzim eksiklikleri (ör. laktaz eksikliği)
Karbonhidrat malabsorpsiyonu (laktoz, fruktoz, FODMAP’ler)
Biyojen aminler (histamin) ve gıda katkılarına duyarlılık
Bağırsak motilitesi ve mikrobiyota ile ilişkili faktörler
Eşlik eden hastalıklar (ör. çölyak, irritabl bağırsak sendromu) ile karışabilen tablolar

Tanı Yöntemleri

Tanı, öykü ve kanıta dayalı testlerin birlikte değerlendirilmesine dayanır.

Ayrıntılı öykü ve semptom günlüğü (gıda-alam semptom ilişkisini belirleme)
Planlı eliminasyon ve yeniden deneme (gerektiğinde çift-kör kontrollü provokasyon altın standarttır)
Hidrojen nefes testleri: laktoz ve fruktoz malabsorpsiyonu için
Çölyak taraması: doku transglutaminaz IgA ve uygun durumlarda endoskopi-biyopsi
Ayırıcı tanı: IBS, SIBO, pankreas yetersizliği, safra asidi malabsorpsiyonu vb.
Not: IgG temelli “gıda duyarlılık” testleri intoleransı göstermediğinden rutin klinik kullanım için önerilmez.

Yaygın Örnekler

Laktoz İntoleransı

Süt ve süt ürünlerindeki laktozun yetersiz sindirimi şişkinlik, gaz ve ishale yol açabilir. Tanıda nefes testi ve/veya eliminasyon-yeniden deneme yaklaşımı kullanılır.

Glutenle İlişkili Sorunlar (Çölyak Dışı Duyarlılık)

Buğday, arpa ve çavdar tüketimi sonrası şişkinlik, karın ağrısı ve yorgunluk görülebilir. Çölyak hastalığı dışlanmadan kalıcı kısıtlama önerilmez.

Fruktoz Malabsorpsiyonu

Meyve, bazı sebzeler ve tatlandırıcılardaki fruktozun emilimi bozulduğunda karın şişliği ve ishal gelişebilir.

Histamin İntoleransı

Fermente gıdalar, bazı balıklar ve şarap gibi histamin içeriği yüksek besinler kızarıklık, baş ağrısı ve mide-bağırsak yakınmalarına yol açabilir.

Sorbitol ve Diğer Şeker Alkolleri

Şeker alkollerinin aşırı alımı gaz, şişkinlik ve ishale neden olabilir; paketli gıdaların etiketlerini okumak önemlidir.

MSG Hassasiyeti

Monosodyum glutamat içeren bazı işlenmiş gıdalar, duyarlı kişilerde baş ağrısı ve yüzde kızarma gibi yakınmalarla ilişkilendirilebilir.

Tedavi ve Yönetim

Tetikleyici gıdaların tanımlanması ve uygun düzeyde kısıtlama/kaçınma
Porsiyon ve sıklık ayarlaması; hazırlama ve pişirme yöntemlerinin optimize edilmesi
Kısa süreli düşük FODMAP protokolü ve sistematik yeniden tanıtım (diyetisyen eşliğinde)
Hedefe yönelik destekler: laktaz enzimi, gerektiğinde besin ögesi takviyeleri
Dengeli beslenme ve gereksiz geniş kısıtlamalardan kaçınma
Alarm bulgularında (kilo kaybı, kanama, gece uyanmaları, ateş) tıbbi değerlendirme

Sıkça Sorulan Sorular

Diyet yapmak isteyen biri gıda intoleransı testi yaptırmalı mı?

Kilo verme amacıyla “intolerans testi” rutin önerilmez. Öncelik, dengeli beslenme ve davranış değişiklikleridir; şüpheli intolerans varsa kanıta dayalı tanı yaklaşımları ve diyetisyen desteği ile kişiselleştirilmiş plan yapılabilir.

Gıda alerjisi ile gıda intoleransı arasındaki fark nedir?

Gıda alerjisi IgE aracılıdır ve anafilaksi gibi ciddi reaksiyonlara neden olabilir; kesin kaçınma gerekir. Gıda intoleransı ise çoğunlukla immün olmayan mekanizmalarla gelişir, doz bağımlıdır ve yönetimde sınırlama/ayarlama ön plandadır. IgG temelli testler intoleransı göstermez.

Ne zaman doktora başvurulmalı?

İstemsiz kilo kaybı, kanlı dışkı, gece uykudan uyandıran ağrı/ishal, ısı yükselmesi, demir eksikliği anemisi veya çocuklarda büyüme geriliği durumlarında gecikmeden tıbbi değerlendirme önerilir.