Kişilik Bozuklukları Belirtileri, Tanı ve Tedavi Yöntemleri
Kişilik bozuklukları, bireyin biliş, duygulanım, dürtü kontrolü ve kişilerarası işlevselliğinde kalıcı, esnek olmayan örüntülerle seyreder ve genellikle ergenlik sonu/erken yetişkinlikte belirti verir. Sınıflama A (eksantrik), B (dramatik/dürtüsel) ve C (kaygılı/kaçınan) kümeleri içerir; borderline kişilik bozukluğu B kümesinde bir alt tiptir. Etyoloji çok etmenlidir; genetik yatkınlık, çocukluk travmaları/ihmali, aile içi işlevsizlik ve nörobiyolojik farklılıklar birlikte rol oynar. Tanı kliniktir; yapısal görüşme ve işlev alanlarının değerlendirmesi esastır, ayırıcı tanıda tıbbi durumlar ve madde etkisi dışlanır. Tedavinin temelini psikoterapi (örn. BDT, DBT, şema terapisi) oluşturur; belirtilere ve eş tanılara göre antidepresanlar, anksiyolitikler, duygudurum dengeleyiciler veya antipsikotikler eklenebilir. Erken tanı ve bütüncül yaklaşım, işlevsellik ve yaşam kalitesinde anlamlı iyileşme sağlar.
Genel Bilgiler
Kişilik bozuklukları, bireyin uzun süreli düşünme, duygu düzenleme, dürtü kontrolü ve kişilerarası işlevselliğinde belirgin sapmalarla seyreden ve toplumsal, mesleki ya da akademik alanlarda belirgin güçlük yaratan ruhsal durumlardır. Sınırda (borderline) kişilik bozukluğu, kişilik bozuklukları grubunun bir alt türüdür; tüm kişilik bozukluklarının eşanlamlısı değildir. Kişiler çoğu zaman yaşadıkları sorunların farkında olmayabilir ve güçlükleri çevrelerine atfedebilir. Başlangıç genellikle ergenlik sonu veya erken yetişkinliktedir; bazı özellikler yaşla hafifleyebilir. Eşlik eden depresyon, anksiyete ve madde kullanım bozuklukları sık görülür.
Nedenleri
Kişilik gelişimi, kalıtsal mizaç özellikleri ile yaşam deneyimlerinin etkileşimiyle şekillenir. Kişilik bozukluklarının kesin nedeni tek bir faktörle açıklanamaz; genetik yatkınlık, çocukluk çağında travma veya ihmal, dengesiz/çatışmalı aile ortamı ve nörobiyolojik farklılıkların birlikte rol oynadığı düşünülmektedir.
- Ailede kişilik bozukluğu ya da diğer ruhsal bozukluk öyküsü
- Çocukluk veya ergenlik döneminde travma, kayıp, ihmal
- Uzun süreli stresli ve öngörülemez çevresel koşullar
- Nörogelişimsel ve nörotransmiter düzeyinde farklılıklar
Belirtiler ve Alt Tipler
Kişilik bozuklukları belirtileri ve ortak özellikleri bakımından üç kümeye ayrılır. Bir kişide birden fazla bozukluğa ait belirtiler birlikte görülebilir.
A Kümesi (Eksantrik) Kişilik Bozuklukları
- Paranoid kişilik bozukluğu belirtileri:
- Yaygın güvensizlik ve başkalarına karşı sürekli kuşkuculuk
- Başka insanların zarar verme ya da aldatma niyetinde olduğuna inanma
- Masum söz ve durumları aşağılanma/tehdit olarak yorumlama
- Kin tutma ve öfke/düşmanca tepkiler
- Eşin/partnerin sadakati konusunda yersiz kuşkular
- Şizoid kişilik bozukluğu belirtileri:
- Yalnız etkinlikleri tercih etme, yakın ilişkilere ilgi azlığı
- Sınırlı duygusal ifade ve sosyal etkileşimden zevk alamama
- Başkalarınca soğuk ve kayıtsız algılanma
- Şizotipal kişilik bozukluğu belirtileri:
- Tuhaf inançlar ve büyüsel düşünme
- Garip algısal yaşantılar (ör. adının fısıldandığını duyma hissi)
- Uygunsuz veya dalgalı duygulanım
- Belirgin sosyal kaygı ve yakın ilişki kurmada güçlük
B Kümesi (Dramatik) Kişilik Bozuklukları
- Antisosyal kişilik bozukluğu belirtileri:
- Başkalarının haklarını hiçe sayma, yasal ve toplumsal kuralları ihlal
- Aldatma, saldırganlık ve sorumsuz davranış örüntüsü
- Yaptıklarından pişmanlık duymama
- Sınırda (borderline) kişilik bozukluğu belirtileri:
- Dürtüsel davranışlar (riskli cinsel ilişki, madde kullanımı, aşırı harcama vb.)
- Kararsız benlik algısı ve yoğun, dalgalı ilişkiler
- Terk edilme korkusu, boşluk duygusu ve öfke patlamaları
- Strese bağlı kuşkuculuk ya da ayrışma belirtileri
- Histriyonik kişilik bozukluğu belirtileri:
- Sürekli dikkat ve onay arayışı
- Abartılı, hızla değişen duygular
- Fiziksel görünüme aşırı odaklanma
- Narsisistik kişilik bozukluğu belirtileri:
- Özel ve üstün olduğuna inanma, hayranlık bekleme
- Empati azlığı ve kişiler arası ilişkilerde sömürü
- Kibir, kıskançlık ve başarı/yeteneği abartma
C Kümesi (Endişeli) Kişilik Bozuklukları
- Çekingen kişilik bozukluğu belirtileri:
- Eleştiri ve reddedilme korkusu, yetersizlik duyguları
- Sosyal durumlardan kaçınma ve yabancılarla tanışmaktan kaçınma
- Bağımlı kişilik bozukluğu belirtileri:
- Aşırı onay ve bakım arayışı, ayrılma korkusu
- Karar vermekte zorlanma, yalnızken kendine yetememe kaygısı
- Obsesif-kompulsif kişilik bozukluğu (OKKB) belirtileri:
- Aşırı düzen, kural ve ayrıntılara takılma; mükemmeliyetçilik
- Esneklik ve delege etmede güçlük, inatçılık
- Değerli-değersiz eşyaları ayırmada zorlanma
Not: OKKB, bir anksiyete bozukluğu olan obsesif-kompulsif bozukluk (OKB) ile aynı değildir.
Tanı ve Değerlendirme
Tanı klinik görüşme, psikiyatrik öykü ve işlevsellik değerlendirmesiyle konur; tek başına tanı koydurucu laboratuvar testi yoktur. Eşlik eden tıbbi durumlar ve madde etkisi dışlanmalıdır.
- Değerlendirilen alanlar: kimlik ve benlik algısı, duygulanım düzenleme, kişilerarası ilişkiler, gerçeklik değerlendirmesi, dürtü kontrolü
- Gerekirse fizik muayene ve ilgili tetkikler (örn. madde kullanımı şüphesi) yapılabilir
- Ayırıcı tanı: duygudurum bozuklukları, anksiyete bozuklukları, psikotik bozukluklar ve nörolojik durumlar
Tedavi Yöntemleri ve Destek
Tedavinin temelini psikoterapi oluşturur; bilişsel davranışçı terapi, diyalektik davranışçı terapi, şema terapisi ve kişilerarası terapiler sık kullanılır. Belirti şiddetine ve eş tanılara göre antidepresanlar, anksiyolitikler, duygudurum dengeleyiciler veya antipsikotikler eklenebilir.
- Terapi hedefleri: hatalı düşünce örüntülerini tanıma, duygulanım ve dürtü düzenleme, kişilerarası becerileri geliştirme
- Aile/çift müdahaleleri ve psiko-eğitim destekleyicidir
- Tedavi edilmediğinde işlev kaybı, madde kötüye kullanımı ve kendine/başkalarına zarar riski artabilir
İntihar düşüncesi, ağır dürtüsel davranışlar veya şiddet riski varsa acil yardım alınmalıdır.