Koku ve Tat Alma Bozukluğunun Nedenleri, Tanı ve Tedavisi

Koku ve tat alma bozuklukları, üst solunum yolu enfeksiyonları, alerjik ve inflamatuvar nazal hastalıklar, ilaçlar, toksinler, kafa travması ve nörodejeneratif hastalıklar dahil çok sayıda etmene bağlı gelişebilir. COVID-19 ile ilişkili ani koku/tat kaybı, tek bulgu olarak dahi görülebilir ve erken başvuru gerektirir. Tanıda subjektif (8'li, 40'lı) ve objektif olfaktör testler ile gerektiğinde endoskopi ve kesitsel görüntüleme kullanılır. Tedavi, altta yatan nedenin giderilmesi, nazal havalanmanın düzeltilmesi, medikal yaklaşımlar ve koku eğitimi gibi davranışsal stratejileri içerir. Birçok hastada nedene yönelik tedaviyle parsiyel veya tam iyileşme sağlanabilir.

Koku ve Tat Alma Bozukluğu: Genel Bakış

Koku ve tat duyularındaki azalma ya da kayıp, yalnızca yaşam kalitesini düşürmekle kalmaz; beslenme yetersizliği, istenmeyen kilo kaybı ve güvenlik riskleri (bozulmuş gıda, duman veya kimyasal kokuları fark edememe) gibi sonuçlara da yol açabilir.

Koku reseptörleri burunda, tat tomurcukları ise ağız ve boğazda yer alır. Her iki sistemde de 60 yaş sonrasında fizyolojik azalma görülebilir. Ani gelişen koku veya tat kaybı, özellikle enfeksiyonla açıklanamıyorsa COVID-19 başta olmak üzere ciddi bir durumun habercisi olabilir.

Nedenleri

Doğuştan ve Sonradan Gelişen Bozukluklar

Koku ve tat bozuklukları doğuştan (örneğin spesifik anozmi) olabileceği gibi, yaşamın ilerleyen dönemlerinde çeşitli çevresel, enfeksiyöz veya nörolojik nedenlerle sonradan da ortaya çıkabilir.

Sık Görülen Nedenler

Yaşlanma
Soğuk algınlığı, grip ve alerjik rinit
Sinüzit ve diğer sinüs enfeksiyonları
Nazal polipler
Tükürük bezi hastalıkları ve ağız kuruluğu
Diş çürükleri ve periodontal hastalıklar
Beyin sarsıntısı ve kafa travmaları
Nörodejeneratif hastalıklar (Alzheimer, Parkinson) ve demans
Multipl skleroz ve diğer nörolojik durumlar
Şizofreni ve bazı psikiyatrik durumlar
Vitamin ve mineral eksiklikleri
İlaçlar (çeşitli antibiyotikler, antihipertansifler vb.)
Kimyasal/toksik maddelere maruziyet
Baş-boyun bölgesine radyoterapi
Uyuşturucu kullanımı ve sigara içimi
Kafa tabanı tümörleri

Belirtiler

Bozukluk; koklamada veya tat almada azalma, tam kayıp ya da algının çarpılması şeklinde ortaya çıkabilir. Dört temel tat (tatlı, tuzlu, ekşi, acı) kısmen veya tamamen kaybolabilir; daha önce hoş gelen kokuların rahatsız edici algılanması da mümkündür.

Azalmış koku alma (hiposmi) veya tamamen kayıp (anozmi)
Azalmış tat alma (hipogezi) veya tamamen kayıp (ageuzi)
Çarpık koku/tat algısı ve yiyeceklerden zevk alamama
Bozulmuş gıdayı, dumanı veya kimyasal kokuları fark edememe

Tanı Yöntemleri

Değerlendirme, öykü ve fizik muayene ile başlar; ardından standardize koku testleri ve gerekirse görüntüleme uygulanır.

Koku Testleri

Subjektif ve objektif yaklaşımlar kullanılır. 8'li test kısa tarama amaçlı olarak eşik ve ayırt etme düzeyini değerlendirir. 40'lı test daha kapsamlı olup farklı kokuları ayırt etme yetisini ölçer ve daha uzun sürer. Objektif yöntemlerde kişinin yanıtından bağımsız, cihaz temelli ölçümler yapılabilir.

Görüntüleme ve Endoskopi

Nazal endoskopi ile burun içi yapılar değerlendirilebilir; gerektiğinde bilgisayarlı tomografi (BT) ve manyetik rezonans (MR) ile sinüsler ve kafa tabanı ayrıntılı incelenir.

Tedavi

Tedavinin temeli, altta yatan nedenin saptanması ve düzeltilmesidir. Pek çok hastada nedene yönelik yaklaşımlarla koku ve tat duyusu kısmen veya tamamen geri dönebilir.

Altta Yatan Nedenin Düzeltilmesi

Nazal havalanmayı bozan durumların düzeltilmesi (ör. poliplerin/tümörlerin temizlenmesi)
Sinüzit ve alerjik rinitin uygun medikal tedavisi
Ağız kuruluğunun tedavisi ve tükürük akışını artırmaya yönelik yaklaşımlar
Diş ve diş eti hastalıklarının onarımı
Zararlı alışkanlıkların bırakılması (sigara, uyuşturucu)

Koku Eğitimi

Düzenli aralıklarla belirli kokularla yapılan tekrar çalışmaları, olfaktör sinir yollarını uyararak iyileşmeyi destekleyebilir. Özellikle viral enfeksiyon sonrası başlayan kayıplarda faydalı olabilir.

İlaç ve Diğer Yaklaşımlar

Alerji ve burun akıntısını azaltan ilaçlar
Ağız kuruluğunu gidermeye yönelik ilaçlar ve destekler
Gerektiğinde hekim önerisiyle diğer semptomatik tedaviler

Ne Zaman Doktora Başvurmalı?

Aşağıdaki durumlardan biri varsa gecikmeden tıbbi değerlendirme gerekir:

Enfeksiyonla açıklanamayan ani koku/tat kaybı
Kafa travması veya beyin sarsıntısı sonrası başlangıç
Şiddetli baş ağrısı, çift görme, yüz felci gibi nörolojik belirtilerin eşlik etmesi
Uzun süren, günlük yaşamı belirgin etkileyen yakınmalar