Organ Nakli Nedir? Organ Nakli Nasıl Yapılır?
Organ nakli, vericiden alınan organ veya dokunun, işlev kaybı olan alıcıya cerrahi olarak yerleştirilmesidir ve en sık böbrek, ardından karaciğer ve kalp nakilleri yapılır. Nakil reddi, bağışıklık sisteminin yabancı dokuyu tanımasına bağlıdır; HLA uyumu, PRA düzeyi ve immünosupresif tedavi rejimleri riski azaltır. Nakil türleri otogreft, allogreft, izogreft ve ksenogrefti kapsar; ayrıca domino nakilleri ve belirli koşullarda ABO uyumsuz nakiller uygulanabilir. Organların yanı sıra kemik, tendon, kornea, deri, damar ve kalp kapakçığı gibi dokular da başarıyla nakledilir ve çoğu doku doku bankalarında uzun süre saklanabilir. Canlı donörler sınırlı organları bağışlayabilirken, kadavra donörlük çoğu organ için temel kaynaktır.
Organ Nakli Nedir?
Organ nakli, bir vericiden çıkarılan organ ya da dokunun işlev bozukluğu olan bir organın yerini almak üzere alıcıya cerrahi olarak yerleştirilmesidir. Donör ve alıcı aynı kişi olabileceği gibi (otogreft), aynı türden iki farklı birey arasında (allogreft/izogreft) ya da türler arası (ksenogreft) nakiller de gerçekleştirilebilir. Günümüzde kalp, böbrek, karaciğer, akciğer, pankreas, bağırsak, timus ve uterus nakilleri başarıyla uygulanmakta; en sık yapılan nakil böbrek naklidir, onu karaciğer ve kalp izler.
Nakil Reddi ve İmmünolojik Uyum
Nakil reddi, alıcının bağışıklık sisteminin nakledilen dokuyu yabancı olarak tanımasıyla gelişir. HLA doku uyumu ve serolojik testler, panel reaktif antikor (PRA) düzeyinin değerlendirilmesi ve uygun immünosupresif ilaç protokolleri bu riski azaltır. Uygun verici-alıcı eşleşmesi ve tedavi ile kısa ve uzun dönem nakil başarısı artar.
Organ nakli aynı zamanda ölümün tıbbi tanımı, bağışçı rızası, adil organ dağıtımı, organ ticareti ve transplantasyon turizmi gibi etik ve hukuki boyutlar da içerir.
Organ Nakli Türleri
Otogreft
Otogreft, aynı kişiden alınıp yine aynı kişiye nakledilen doku transferidir. Cilt greftleri, koroner bypass için damar çıkarılması, ameliyat öncesi kanın depolanıp yeniden verilmesi ve bazı kök hücre nakilleri buna örnektir. Bazı rekonstrüktif işlemlerde rotasyonplasti gibi tekniklerle vücudun farklı bir eklemi fonksiyonel olarak yeni bir eklem görevi görebilir.
Allogreft ve Allotransplantasyon
Allogreft, aynı türden ancak genetik olarak özdeş olmayan iki birey arasında organ/doku naklidir. İmmünolojik farklılıklar nedeniyle alıcının bağışıklık sistemi organı reddedebilir; riskin öngörülmesinde PRA seviyeleri ve çapraz karşılaştırma testleri (crossmatch) kullanılır.
İzogreft
İzogreft, tek yumurta ikizleri gibi genetik olarak özdeş bireyler arasında yapılan nakildir. Anatomik olarak allogreft ile benzerdir ancak bağışıklık yanıtı minimaldir.
Ksenogreft ve Ksenotransplantasyon
Ksenogreft, farklı türler arasında organ veya doku naklidir. Domuz kalp kapakçığı nakilleri yaygın ve başarılı örneklerdendir. Türler arası uyumsuzluk ve olası hastalık geçişleri nedeniyle risklidir; bu riskleri azaltmaya yönelik biyomühendislik ve genetik düzenleme çalışmaları sürmektedir.
Domino Nakilleri
Domino nakilleri, birden fazla hastayı içeren zincirleme nakil stratejileridir. Örneğin iki akciğerin değişmesi gerektiğinde kalp-akciğer kompleksinin birlikte nakli teknik olarak kolay olabilir ve çıkarılan sağlıklı kalp başka bir hastaya nakledilebilir. Bazı karaciğer hastalıklarında da benzer zincirleme stratejiler uygulanabilir.
ABO Uyumsuz Nakiller
Özellikle 12 aydan küçük bebeklerde bağışıklık sistemi henüz olgunlaşmadığı için ABO uyumsuz (ABOi) nakiller yapılabilir. Erişkinlerde sınırlı başarı bildirilmiş olup, seçilmiş vakalarda böbrek nakillerinde uzun dönem sonuçlar ABO uyumlu nakillere yaklaşabilmektedir.
Nakledilebilir Organlar ve Dokular
Göğüs
- Kalp (yalnızca kadavra verici)
- Akciğer (kadavra ve canlı verici)
Karın Boşluğu
- Böbrek (kadavra ve canlı verici)
- Karaciğer (tam karaciğer için kadavra veya birden fazla canlı; kısmi nakil için kadavra ya da canlı verici)
- Pankreas (yalnızca kadavra verici)
- Bağırsak, çoğunlukla ince bağırsak (kadavra ve canlı verici)
- Mide (yalnızca kadavra verici)
- Testis (kadavra ve canlı verici)
- Penis (kadavra verici)
Dokular, Hücreler ve Vücut Sıvıları
- El (kadavra verici)
- Kornea (kadavra verici)
- Deri nakilleri; otogreft yüz greftleri ve nadiren yüz nakli dahil
- Langerhans adacıkları (kadavra ve canlı verici)
- Kemik iliği / Yetişkin kök hücreleri (canlı verici ve otogreft)
- Kan ve kan ürünleri transfüzyonu (canlı verici ve otogreft)
- Kan damarları (kadavra verici ve otogreft)
- Kalp kapakçığı (canlı verici ve ksenogreft: domuz/sığır)
- Kemik (kadavra ve canlı verici)
Kimler Doku veya Organ Bağışçısı Olabilir?
Hemen herkes doku veya organ bağışçısı olabilir. Bağış, bir veya birden çok kişinin hayatını kurtarabilir ya da yaşam kalitesini belirgin şekilde artırabilir.
Canlı Donör
Canlı donörler, çıkarılan organla yaşamlarını sürdürebilecekleri durumlarda bağış yapabilirler. Tek böbrek bağışı, kısmi karaciğer bağışı, akciğer lobu bağışı ve seçilmiş ince bağırsak bağışları buna örnektir.
Merhum (Kadavra) Donör
Kadavra donörler, beyin ölümü tanısı konduktan sonra organları ventilatör ve destek tedavileriyle korunarak çıkarılan kişilerdir. Tarihsel olarak dolaşım ölümü sonrası bağışlar daha yaygın olsa da, bu organların sonuçları beyin ölümü sonrası çıkarılan organlara kıyasla genellikle daha düşüktür. Dokular kalp atımının durmasından sonraki 24 saat içinde alınabilir ve kornealar hariç çoğu doku doku bankalarında uzun süre saklanabilir.