PTH (Parathormon)

Parathormon (PTH), kemikten kalsiyum mobilizasyonunu artırır, böbrekte kalsiyum geri emilimini yükseltip fosfat geri emilimini azaltır ve D vitamininin aktivasyonunu uyararak bağırsaklardan kalsiyum emilimini artırır. PTH testi, anormal kalsiyum düzeyleri, böbrek hastalığı, osteoporoz ve tekrarlayan böbrek taşı gibi durumlarda değerlendirme için kullanılır. PTH yüksekliği; primer, sekonder veya tersiyer hiperparatiroidizme bağlı olabilir ve çoğu kez hiperkalsemi ve kemik-mineral bozukluklarıyla seyreder. PTH düşüklüğü (hipoparatiroidizm) hipokalsemi ve hiperfosfatemiye neden olur; en sık postsurgical, ayrıca otoimmün ve konjenital nedenlere bağlıdır. Tedavi altta yatan nedene göre hidrasyon, kalsimimetikler veya cerrahi (hiperparatiroidizm) ve kalsiyum-aktif D vitamini ile gerekirse rekombinant PTH (hipoparatiroidizm) içerir.

PTH (Parathormon) Nedir?

Parathormon (PTH), paratiroid bezleri tarafından üretilen ve kalsiyum-fosfor dengesini düzenleyen temel bir hormondur. PTH, kemikten kana kalsiyum geçişini artırır, böbreklerde kalsiyumun geri emilimini yükseltir ve D vitamininin aktif forma dönüşümünü uyararak bağırsaklardan kalsiyum emilimini artırır. Net etkisi serum kalsiyumunu yükseltmek, fosfatı ise genellikle düşürmektir.

Kemikte PTH, osteoblastlar aracılığıyla RANKL sinyalini artırır; bu yol osteoklast aktivitesini güçlendirir ve kemik rezorpsiyonunu hızlandırır. Böbrekte distal tübülde kalsiyum geri emilimi artarken, proksimal tübülde fosfat geri emilimi azalır (fosfatüri). Böbrekte 1-alfa hidroksilaz aktivasyonu artar ve kalsitriol oluşur; bu da bağırsaklardan kalsiyum emilimini destekler.

PTH (Parathormon) Testi Nedir?

PTH testi, kandaki intakt PTH düzeyini ölçen bir laboratuvar incelemesidir. Genellikle anormal kalsiyum düzeylerinde, kronik böbrek hastalığında, tekrarlayan böbrek taşlarında, osteoporozda ve D vitamini bozukluklarında istenir.

Numune ve zamanlama: Genellikle serum veya plazmadan ölçülür; özel bir açlık gerekmez.
Birlikte bakılması önerilenler: Düzeltilmiş toplam kalsiyum veya iyonize kalsiyum, fosfor, magnezyum, 25(OH)D, kreatinin/eGFR.
Yorumlama ilkesi: PTH, kalsiyum ve fosforla birlikte değerlendirilmelidir; tek başına PTH sınırlı bilgi verir.

PTH (Parathormon) Ne İşe Yarar?

PTH, kalsiyum homeostazının başlıca düzenleyicisidir ve çoklu organ etkileriyle çalışır:

Kemik: RANKL aracılığıyla osteoklast aktivitesini artırır ve kemik rezorpsiyonunu hızlandırır; kalsiyum kana geçer.
Böbrek: Distal tübülde kalsiyum geri emilimini artırır; proksimal tübülde fosfat geri emilimini azaltarak fosfat atılımını yükseltir.
D vitamini aktivasyonu: 1-alfa hidroksilazı uyarır, kalsitriol artar; bağırsakta kalsiyum ve (ikincil olarak) fosfat emilimi artar.
Net etki: Serum kalsiyumu yükselir, serum fosfatı genellikle düşer (ileri böbrek yetmezliğinde farklılık gösterebilir).

PTH (Parathormon) Yüksekliği

PTH Yüksekliği Belirtileri

PTH yüksekliği çoğu zaman hiperkalsemiyle birliktedir. Yaygın belirtiler:

Yorgunluk, halsizlik, konsantrasyon güçlüğü, duygu durum değişiklikleri
Bulantı, iştahsızlık, kabızlık, karın ağrısı
Poliüri, polidipsi
Böbrek taşı ve/veya nefrokalsinozis
Kemik ağrısı, osteoporoz, patolojik kırık

PTH Yüksekliği Nedenleri

Primer hiperparatiroidizm: En sık adenom; ayrıca çoklu bez hiperplazisi, nadiren karsinom. MEN 1 ve MEN 2A ile ilişkili olabilir.
Sekonder hiperparatiroidizm: Kronik böbrek hastalığı, D vitamini eksikliği, malabsorpsiyon, yetersiz kalsiyum alımı.
Tersiyer hiperparatiroidizm: Uzun süreli sekonder uyarım sonrası bezlerin otonom hale gelmesi; hiperkalsemi ile seyreder.

Tedavi ve İzlem

Primer hiperparatiroidizm: Uygun hastalarda paratiroidektomi (semptomatik hastalık, belirgin hiperkalsemi, böbrek taşları/hiperkalsiüri, eGFR < 60 mL/dk/1.73 m², osteoporoz veya kırık, yaş < 50). Cerrahi dışı: bol sıvı, kalsimimetikler (cinacalcet), osteoporoz için antiresorptifler.
Sekonder/tersiyer: Fosfat kontrolü (diyet ve bağlayıcılar), D vitamini/analogları, kalsimimetikler; gerekli olgularda cerrahi.
İlaç gözden geçirme: Tiyazid ve lityum gibi kalsiyumu etkileyen ilaçların değerlendirilmesi.

PTH (Parathormon) Düşüklüğü

PTH Düşüklüğü Belirtileri

Hipokalsemiye bağlı olarak:

Ağız çevresi ve distal ekstremitelerde uyuşma/karıncalanma
Kas krampları, tetani, laringospazm
Nöbet, uzamış QT, aritmiler
İrritabilite, anksiyete; uzun dönemde tırnak/saç değişiklikleri, diş minesi defektleri

PTH Düşüklüğü Nedenleri

Cerrahi/radyasyon: Tiroid-paratiroid cerrahisi sonrası bez hasarı veya çıkarılması; boyun radyoterapisi.
Otoimmün: İzole otoimmün hipoparatiroidizm veya APS tip 1 parçası.
Konjenital/genetik: 22q11.2 delesyonu (DiGeorge), PTH gen/GCMB mutasyonları.
İnfiltratif/metabolik: Hemokromatoz, Wilson, metastaz.
Şiddetli hipomagnezemi: PTH salgılanmasını ve etkisini bozar (fonksiyonel hipoparatiroidizm).

Tedavi

Oral kalsiyum (karbonat veya sitrat) bölünmüş dozlarda + aktif D vitamini (kalsitriol veya alfacalsidol).
Hedef: Semptomları önleyecek düşük-normal serum kalsiyumu ve aşırı idrar kalsiyumundan kaçınma; gerekirse tiyazidlerle hiperkalsiüri yönetimi.
Seçilmiş olgular: rekombinant PTH (rhPTH 1-84).
Düzenli izlem: serum kalsiyum, fosfor, magnezyum, 25(OH)D; 24 saatlik idrar kalsiyumu ve böbrek sağlığı.

Normal Değerler ve Testin Yorumlanması

İntakt PTH için erişkinlerde sık kullanılan aralık yaklaşık 15–65 pg/mL’dir; kullanılan metoda ve laboratuvara göre değişir. PTH daima kalsiyum, fosfor, magnezyum, D vitamini ve böbrek fonksiyonuyla birlikte değerlendirilmelidir.

Yüksek Ca + yüksek/uygunsuz yüksek PTH: Primer/tersiyer hiperparatiroidizm.
Yüksek Ca + düşük PTH: PTH-dışı hiperkalsemi (örn. malignite, D vitamini intoksikasyonu).
Düşük Ca + yüksek PTH: Sekonder hiperparatiroidizm (örn. CKD, D vitamini eksikliği, malabsorpsiyon).
Düşük Ca + düşük/normal PTH: Hipoparatiroidizm.