Sistinozis Nedir?
Sistinozis, CTNS genindeki mutasyonlara bağlı cystinosin eksikliği sonucu sistinin lizozomlarda birikmesiyle ortaya çıkan, otozomal resesif kalıtılan nadir bir metabolik hastalıktır. Klinik spektrum nefropatik (infantil), ara ve oküler formları içerir; nefropatik formda proksimal tübülopati (Fanconi sendromu) ve ilerleyici kronik böbrek hastalığı tipiktir. Tanı; lökosit sistin düzeyinin ölçümü, CTNS gen analizi ve yarıklı lamba muayenesinde korneal kristallerin gösterilmesiyle desteklenir. Hastalığın temel tedavisi sisteamindir (oral ve oftalmik), erken başlanması sistemik ve oküler komplikasyonları geciktirir; ileri evrede diyaliz ve böbrek nakli gerekebilir. Kişiye özgü sıvı-elektrolit düzenlemeleri, beslenme, endokrin ve rehabilitasyon yaklaşımları multidisipliner bakımın parçalarıdır. Düzenli izlem ve tedavi uyumu, yaşam süresi ve kalitesini anlamlı biçimde artırır.
Sistinozis Nedir?
Sistinozis, lizozomlarda sistin kristallerinin birikimiyle seyreden, nadir ve kalıtsal bir metabolizma hastalığıdır. En sık etkilenen organlar böbrekler ve gözlerdir; ancak tiroid, kas ve sinir sistemi gibi birçok doku da zaman içinde etkilenebilir. En yaygın ve ağır form bebeklikte başlayan nefropatik tiptir ve tedavi edilmezse ilerleyici organ hasarına yol açabilir.
Sistinozis Türleri
Hastalık klinik başlangıç yaşı ve organ tutulumuna göre üç ana gruba ayrılır. Bu sınıflandırma, izlem ve tedavi stratejilerinin belirlenmesinde yol göstericidir.
Nefropatik Sistinozis
Genellikle yaşamın ilk aylarında belirti verir. Böbreklerde proksimal tübül disfonksiyonu (Fanconi sendromu) gelişir; su ve elektrolit kaybı, glukoz ve aminoasit atılımı artar. Zamanla kronik böbrek hastalığı ilerler; büyüme geriliği ve göz bulguları eşlik edebilir. Erken tanı ve sisteamin tedavisi kritik önemdedir.
Ergenlik ya da erken erişkinlikte ortaya çıkabilir. Böbrek tutulumu daha geç ve görece hafif seyreder; ancak yıllar içinde göz, kas ve endokrin sistem bulguları gelişebilir. Düzenli takip ve tedaviye uyum ilerleyişi yavaşlatır.
Oküler (Göz) Sistinozis
Ağırlıklı olarak korneada kristal birikimi ile seyreder. Işığa hassasiyet (fotofobi), batma ve görme keskinliğinde azalma görülebilir. Sistemik bulgu yoktur ya da belirgin değildir; oftalmik sisteamin damlaları ile yakın izlem önerilir.
Sistinozis Nedenleri
Sistinozisin temel nedeni CTNS genindeki mutasyonlardır. Bu mutasyonlar, lizozomal membranda yer alan cystinosin taşıyıcısının işlevini bozar ve sistinin hücre dışına taşınamamasına yol açar. Kalıtım otozomal resesiftir; her iki ebeveynden hatalı alelin alınması gerekir. Klinik şiddet, tedaviye uyum ve eşlik eden durumlar gibi ikincil etmenlerden etkilenebilir.
- Genetik temel: CTNS gen mutasyonları
- Kalıtım: Otozomal resesif geçiş
- Şiddeti etkileyebilen ikincil faktörler: tedavi uyumu, eşlik eden hastalıklar
Kalıtsal Genetik Mutasyonlar
CTNS genindeki değişiklikler cystinosin sentezini ya da işlevini azaltır. Sonuçta sistin lizozomlarda hapsolur ve zamanla kristalize olarak hücre ve doku hasarına neden olur. Aile içi tarama ve genetik danışmanlık, riskleri ve tekrar olasılığını değerlendirmek için önemlidir.
Sistin Birikiminin Mekanizması
Normalde sistin cystinosin aracılığıyla lizozomdan sitoplazmaya taşınır. Taşınma bozulduğunda sistin kristalleri birikir, enflamatuvar ve dejeneratif süreçleri tetikler ve çoklu organ tutulumuna zemin hazırlar.
Sistinozis Belirtileri Nelerdir?
Belirti ve bulgular, başlangıç yaşı ve forma göre değişir. Nefropatik form bebeklikte sıklıkla poliüri, polidipsi, gelişme geriliği ve elektrolit dengesizlikleriyle seyreder; oküler formda göz yakınmaları ön plandadır.
Böbrek Fonksiyonlarında Bozulma (Fanconi Sendromu)
Proksimal tübüller sodyum, fosfat, bikarbonat, glukoz ve aminoasitleri geri emmekte yetersiz kalır. Sonuçta dehidratasyon, metabolik asidoz, hipofosfatemi ve beslenme yetersizliği gelişebilir. Erken müdahale edilmezse ilerleyici böbrek hasarı ve son dönem böbrek yetmezliği görülebilir.
Büyüme Geriliği
Kronik elektrolit kaybı, beslenme yetersizliği ve eşlik eden endokrin bozukluklar (örn. hipotiroidi) büyümeyi olumsuz etkiler. Gerektiğinde büyüme hormonu ve beslenme desteği planlanabilir.
Göz Problemleri (Korneada Kristaller)
Korneada biriken kristaller fotofobi, ağrı ve görme keskinliğinde azalmaya neden olur. Oftalmik sisteamin damlaları kristal yükünü azaltmaya yardımcıdır ve düzenli kullanım gerektirir.
Kas Zayıflığı ve Halsizlik
Ergenlik ve erişkin dönemde kas yorgunluğu, güçsüzlük ve egzersiz intoleransı görülebilir. Fizik tedavi ve rehabilitasyon günlük işlevselliği artırır.
Sistinozis Nasıl Teşhis Edilir?
Tanı, klinik şüpheyle başlayan ve laboratuvar, genetik ve oftalmolojik değerlendirmelerle kesinleştirilen bir süreçtir.
Genetik Testler
CTNS geninin dizi analizi ile mutasyonlar gösterilir. Aile bireylerinde taşıyıcılık araştırılabilir; uygun durumlarda prenatal ya da preimplantasyon genetik tanı seçenekleri değerlendirilebilir.
Kan ve İdrar Testleri
Lökosit sistin düzeyinin yüksek bulunması tanıyı destekler. İdrar analizinde glukoz, fosfat ve aminoasit kaybı; serumda elektrolit ve asit-baz dengesizlikleri saptanabilir.
Göz Muayenesi
Yarıklı lamba muayenesiyle korneada tipik kristaller izlenebilir. Oküler tutulum, tedavi yanıtının izlenmesinde de yararlıdır.
Sistinozis Tedavi Yöntemleri
Yaklaşım yaşam boyu ve multidisipliner olmalıdır. Amaç, sistin birikimini azaltmak, organ hasarını geciktirmek ve yaşam kalitesini artırmaktır.
Sisteamin Tedavisi (Oral ve Oftalmik)
Sisteamin, hücre içi sistin yükünü azaltarak sistemik ve oküler komplikasyonların ilerleyişini yavaşlatır. Ağızdan alınan formlar ve göz damlaları birlikte kullanılabilir. Doz ayarı, olası yan etkiler ve düzenli takip önem taşır.
Böbrek Yetmezliği Tedavisi (Diyaliz ve Böbrek Nakli)
İleri evrede hemodiyaliz veya periton diyalizi gerekebilir. Uygun hastalarda böbrek nakli yaşam süresini ve konforunu artırır; ancak sistemik birikim devam edebileceğinden sisteamin tedavisi nakil sonrasında da sürdürülmelidir.
Destekleyici Tedaviler ve Diyet
Sıvı ve elektrolit dengesinin sağlanması, fosfat ve bikarbonat takviyesi, D vitamini, gerekirse büyüme hormonu ve endokrin tedaviler planlanır. Böbrek fonksiyonlarına göre kişiselleştirilmiş beslenme, yeterli kalori ve protein alımı, düzenli fiziksel aktivite ve rehabilitasyon önerilir.
Sistinozis Hastalarının Yaşam Kalitesi
Kronik yorgunluk, görme rahatsızlıkları, sık ilaç kullanımı ve böbrek yetmezliği nedeniyle günlük yaşam etkilenebilir. Tedaviye iyi uyum ve düzenli takip, eğitim ve iş yaşamına uyumu kolaylaştırır.
- Kronik yorgunluk ve egzersiz intoleransı
- Diyaliz seansları ve sağlık hizmetine bağımlılığın artması
- Fotofobi ve görme konforunda azalma
- Büyüme ve gelişmede gerilik
- Yoğun ilaç ve göz damlası rutinleri
Hastalığın Günlük Yaşama Etkileri
Düzenli ilaç kullanımına uyum, hidrasyon, göz damlaları ve beslenme planı günlük rutinin parçasıdır. Okul ve iş yaşamında esnek programlar ve destekleyici düzenlemeler yararlıdır.
Psikolojik Destek ve Sosyal Yaşam
Psikolojik danışmanlık, hasta ve ailelerin uyum sürecini kolaylaştırır; sosyal destek grupları motivasyonu artırır. Aile eğitimi, uzun dönemli bakımın sürdürülebilirliği için değerlidir.
Sıkça Sorulan Sorular (SSS)
Sistinozis kalıtsal bir hastalık mıdır?
Evet. Otozomal resesif kalıtılır; hastalığın ortaya çıkması için her iki ebeveynden de hatalı genin alınması gerekir.
Sistinozis tanısı nasıl konur?
Lökosit sistin düzeyinin yüksekliği, CTNS genindeki mutasyonların gösterilmesi ve yarıklı lamba muayenesinde korneal kristallerin saptanması ile doğrulanır.
Sistinozis tedavisi mümkün mü?
Kesin kür olmasa da sisteamin ve destek tedavileriyle organ hasarı geciktirilebilir, belirtiler kontrol altına alınabilir.
Sistinozis yaşam süresini etkiler mi?
Tedavi edilmediğinde kısalabilir. Erken tanı, düzenli sisteamin kullanımı ve uygun hastalarda böbrek nakli ile yaşam süresi ve kalitesi artar.
Sistinozisli çocuklarda büyüme geriliği görülür mü?
Sık görülür. Beslenme düzenlemesi, elektrolit desteği ve gerektiğinde büyüme hormonu tedavisi uygulanabilir.
Sistinozis gözleri nasıl etkiler?
Korneada sistin kristalleri birikir; fotofobi ve görme azlığına yol açabilir. Oftalmik sisteamin damlaları yararlıdır.
Sistinozis için hangi doktora başvurulmalı?
Çocuk nefrolojisi ve tıbbi genetik uzmanları temel takibi yürütür; göz hekimi, endokrinolog ve diyetisyenle birlikte multidisipliner izlem önerilir.
Sistinozis hastaları nasıl beslenmeli?
Böbrek fonksiyonuna göre kişiselleştirilmiş, yeterli kalori ve protein içeren; elektrolit dengesini gözeten bir plan uygulanmalıdır.
Sistinozis böbrek yetmezliğine neden olur mu?
Özellikle nefropatik formda zaman içinde kronik böbrek yetmezliğine ilerleyebilir. Erken ve düzenli tedavi bu süreci yavaşlatır.
Sistinozis nadir bir hastalık mıdır?
Evet. Yaklaşık her 100.000–200.000 doğumda bir görülür.