Sıtma Nedir? Sıtmaya Ne İyi Gelir? Sıtma Belirtileri Nelerdir?

Sıtma; Plasmodium parazitlerinin Anopheles cinsi dişi sivrisineklerle bulaştırdığı, karaciğer ve eritrosit fazları olan bir enfeksiyondur. Klinik tablo çoğunlukla ateş, titreme, terleme ve halsizlikle seyreder; P. falciparum enfeksiyonları serebral sıtma, akut solunum sıkıntısı sendromu ve çoklu organ yetmezliği gibi ağır komplikasyonlar yapabilir. Tanıda kalın damla ve ince yayma mikroskopisi altın standart olup, hızlı tanı testleri ve PCR klinik bağlamda tamamlayıcıdır. Tedavide tür ve direnç durumuna göre artemisinin temelli kombinasyon tedavileri, klorokin-duyarlı bölgelerde klorokin ve P. vivax/ovale için G6PD değerlendirmesi sonrası hipnozoit eradikasyonu (primaquin/tafenoquin) uygulanır. Korunma, sivrisinek temasını azaltan önlemler, uygun kemoprofilaksi ve DSÖ’nün önerdiği RTS,S/AS01 ile R21/Matrix‑M aşılarının endemik ülkelerdeki programlı kullanımı ile güçlendirilir. Erken tanı ve zamanında tedavi, mortalite ve morbiditeyi belirgin biçimde azaltır.

Sıtma Nedir?

Sıtma, Plasmodium türü parazitlerin dişi Anopheles sivrisinekleriyle insana geçtiği, ateşli ve potansiyel olarak hayatı tehdit eden bir enfeksiyondur. Parazitler önce karaciğer hücrelerinde çoğalır, ardından kırmızı kan hücrelerini enfekte ederek belirtilere yol açar. En sık görülen türler P. falciparum, P. vivax, P. ovale, P. malariae ve bazı bölgelerde P. knowlesi’dir.

Hastalık başta Sahra Altı Afrika olmak üzere Asya ve Latin Amerika’nın tropikal‑subtropikal bölgelerinde yaygındır. Bulaş çoğunlukla sivrisinek ısırığıyla olur; ayrıca kan nakli, organ nakli, ortak iğne kullanımı ve gebelikte anneden bebeğe geçiş de mümkündür.

Sıtma Belirtileri Nelerdir?

Belirtiler genellikle enfeksiyondan 1–4 hafta sonra başlar; bazı türlerde daha geç ortaya çıkabilir. Tipik atak, titreme ile başlar, yüksek ateşle sürer ve yoğun terleme ile sonlanır.

Ateş ve titreme
Terleme, halsizlik ve yorgunluk
Baş, kas ve eklem ağrısı
Mide bulantısı ve kusma, karın ağrısı
Öksürük, göğüs rahatsızlığı

Aşağıdaki uyarı işaretleri ağır hastalığı düşündürür ve acil değerlendirme gerektirir: bilinç değişikliği, sürekli kusma, nefes darlığı, sarılık, yoğun halsizlik, kanama bulguları ve idrar miktarında azalma.

Sıtma Nedenleri Nelerdir?

Nedensel etken Plasmodium parazitidir ve başlıca bulaş yolu enfekte dişi Anopheles sivrisineğinin ısırığıdır. Parazit, kana girdikten sonra karaciğerde çoğalır ve olgunlaştığında kırmızı kan hücrelerine geçerek hastalığı başlatır.

Sivrisineklerin Bulaşma Döngüsü

Enfekte bir insanı ısıran sivrisinek paraziti alır.
Bu sivrisinek yeni bir kişiyi ısırdığında paraziti bulaştırır.
Parazit karaciğere giderek çoğalır; bazı türlerde uykuda kalabilir.
Olgun parazitler kana dönerek kırmızı kan hücrelerini enfekte eder ve belirtiler ortaya çıkar.
Bu dönemde başka sivrisinekler paraziti alıp döngüyü sürdürür.

Sıtma Risk Faktörleri Nelerdir?

Endemik bölgelere seyahat etmek veya bu bölgelerde yaşamak
Bağışıklığın zayıf olması veya sıtmaya karşı bağışıklığın bulunmaması
5 yaş altı çocuklar, ileri yaş, gebelik
Yoksulluk, sağlık hizmetlerine sınırlı erişim
Yetersiz sivrisinek kontrol önlemleri

Sıtma Hangi Komplikasyonlara Yol Açar?

Serebral sıtma: Nöbet, koma ve beyin ödemi
Şiddetli anemi ve hemoliz
Akut solunum sıkıntısı sendromu (ARDS)
Böbrek ve karaciğer yetmezliği
Hipoglisemi ve metabolik asidoz
Dalak yırtılması ve iç kanama

Sıtma Nasıl Teşhis Edilir?

Tanı, klinik bulguların yanı sıra laboratuvar doğrulaması ile konur. En yaygın yöntem kalın damla ve ince yayma mikroskopisidir. Laboratuvar imkânı kısıtlı yerlerde hızlı tanı testleri (RDT) kullanılabilir; PCR yüksek duyarlılık sağlar ancak daha pahalı ve zaman alıcıdır. Seyahat öyküsü olan ateşli hastalarda sıtma dışlanıncaya kadar test yapılmalıdır.

Kalın damla ve ince yayma mikroskopisi
Hızlı tanı testleri (RDT)
PCR ve diğer moleküler yöntemler

Sıtma Tedavisi ve Korunma

Tedavi, parazit türüne, bölgesel ilaç direncine, hastalığın şiddetine ve hastanın özelliklerine göre planlanır. P. falciparum için artemisinin temelli kombinasyon tedavileri birinci basamaktır. P. vivax ve P. ovale’de nüksleri önlemek için G6PD enzim düzeyi uygun ise hipnozoit eradikasyonu (ör. primaquin/tafenoquin) gerekir. Ağır sıtmada damardan artesunat ve yakın izlem şarttır.

Korunmada sivrisinek temasını azaltmak (insektisit emdirilmiş cibinlik, kapalı ve açık renkli uzun kıyafetler, uygun kovucular), konaklama yerlerinde sineklik/klima kullanımı ve çevresel vektör kontrolü etkilidir. Riskli bölgelere gidecekler, varış noktasına göre hekim önerisiyle kemoprofilaksi almalıdır.

Aşılar: DSÖ tarafından önerilen RTS,S/AS01 ve R21/Matrix‑M aşıları, bazı endemik ülkelerde özellikle çocuklarda programlı olarak uygulanmaktadır. Aşılar enfeksiyon ve ağır hastalık riskini azaltır ancak tam koruma sağlamaz; diğer korunma önlemleri ve (seyahat edenler için) kemoprofilaksinin yerini tutmaz. Erişilebilirlik ülkeye göre değişir.

Yolcular İçin Öneriler

Seyahatten önce seyahat sağlığı birimine başvurarak bölgeye uygun kemoprofilaksi planlayın.
DEET, pikaridin veya sitriodiol (PMD) içeren kovucuları talimata uygun kullanın.
Akşam ve gece saatlerinde uzun kollu-uzun paçalı, açık renkli giysiler giyin; mümkünse permetrin emdirilmiş kıyafet ve cibinlik kullanın.
İç mekânda sineklik ve klima tercih edin; durgun su birikimlerini azaltın.
Güneş koruyucu gerekiyorsa önce güneş koruyucu, sonra sinek kovucu uygulayın.

Sıtmaya Ne İyi Gelir?

Esas tedavi, hekimin belirlediği uygun antimalaryal ilaçlardır; evde uygulanan yöntemler tek başına yeterli değildir.
Ateş ve ağrı için parasetamol tercih edilebilir; bol sıvı alımı ve dinlenme destekleyicidir.
Şiddetli baş ağrısı, nefes darlığı, sürekli kusma, bilinç değişikliği veya sarılık gibi bulgular varsa acilen sağlık kuruluşuna başvurun.

Sıkça Sorulan Sorular (SSS)

Sıtma nedir?

Plasmodium parazitlerinin neden olduğu, sivrisineklerle bulaşan ve tedavi edilmezse ağır seyredebilen bir enfeksiyondur.

Sıtma nasıl bulaşır?

Başlıca bulaş yolu enfekte dişi Anopheles sivrisineğinin ısırığıdır; nadiren kan/organ nakli, ortak iğne ve gebelikte anneden bebeğe geçiş de olabilir.

Belirtiler nelerdir?

Ateş, titreme, terleme, baş ve kas ağrısı, halsizlik, bulantı-kusma yaygındır; bazı türlerde ataklar halinde seyreder.

İnsandan insana bulaşır mı?

Gündelik temasla bulaşmaz; kan yoluyla ve doğum sırasında geçiş olabilir.

Tedavi edilebilir mi?

Evet. Tür ve şiddete göre uygun antimalaryal tedavi ile tam iyileşme mümkündür; erken tanı kritik önem taşır.

Sıtma aşısı var mı?

Evet. DSÖ’nün önerdiği RTS,S/AS01 ve R21/Matrix‑M aşıları bazı ülkelerde uygulanmaktadır; sınırlı ve tamamlayıcı koruma sağlar.

Hangi bölgelerde görülür?

En çok Sahra Altı Afrika’da; ayrıca Güney ve Güneydoğu Asya ile Orta-Güney Amerika’nın birçok ülkesinde endemiktir.

Seyahatte risk nasıl azaltılır?

Vektör teması azaltılmalı, uygun kovucular ve cibinlikler kullanılmalı, bölgeye uygun kemoprofilaksi alınmalıdır.

Belirtiler ne zaman başlar?

Çoğu türde 1–4 hafta içinde; bazı türlerde daha geç ortaya çıkabilir.

Ölümcül olabilir mi?

Erken tanı ve tedavi yoksa özellikle çocuklar, gebeler ve bağışıklığı zayıf kişilerde ölümcül seyredebilir.