Sosyal Anksiyete Nedir? Sosyal Fobi Belirtileri Nelerdir?
Sosyal anksiyete bozukluğu; sosyal ortamlarda yargılanma veya utanç duyma beklentisiyle ortaya çıkan, kaçınma ve belirgin fizyolojik uyarılmayla seyreden kronik bir anksiyete bozukluğudur. Etyoloji kalıtımsal yatkınlık, amigdala reaktivitesi ve olumsuz sosyal deneyimlerin etkileşimini içerir. Tanı, klinik görüşme ve işlevsellik kaybının değerlendirilmesiyle konur; tıbbi/psikiyatrik eş tanılar dışlanmalıdır. En güçlü kanıt bilişsel davranışçı terapi (özellikle maruz kalma bileşeni) ve seçici serotonin geri alım inhibitörleri lehinedir. Yaşam tarzı düzenlemeleri ve beceri eğitimi tedaviyi destekler; bazı hastalarda uzun süreli izlem ve nüks önleme stratejileri gereklidir. Akut intihar düşüncesi, ağır işlev kaybı veya madde kullanımının eşlik etmesi durumunda hızlı uzman başvurusu önerilir.
Sosyal Anksiyete (Sosyal Fobi) Nedir?
Sosyal anksiyete bozukluğu, kişinin sosyal ortamlarda başkaları tarafından değerlendirileceği ya da küçük düşeceği kaygısıyla belirgin korku, kaçınma ve özbilinç artışı yaşamasıdır. Gerginlik kısa süreli ve duruma özgü olmaktan çıkar, süreğenleşerek okul/iş başarısını, ilişkileri ve yaşam kalitesini etkiler. Uygun tedaviyle belirtiler yönetilebilir ve işlevsellik artırılabilir.
Nedenleri ve Risk Faktörleri
Tek bir neden yoktur; biyolojik ve çevresel etkenler etkileşim halindedir.
- Kalıtımsal yatkınlık: Aile öyküsü risk artışıyla ilişkilidir.
- Nörobiyoloji: Amigdala gibi korku devrelerinde artmış reaktivite görülebilir.
- Öğrenilmiş deneyimler: Alay edilme, reddedilme, zorbalık veya utandırıcı yaşantılar sonrası başlayabilir.
- Ebeveynlik ve modelleme: Aşırı korumacı veya kaygılı ebeveyn tutumları öğrenilmiş kaçınmayı pekiştirebilir.
- Mizac: Utangaç/çekingen özellikler riski artırabilir.
- Tetikleyiciler: Topluluk önünde konuşma, yeni tanışmalar, dikkat çekici fiziksel durumlar (ör. tremor, konuşma akıcılığı sorunları).
Belirtiler ve Türler
Duygusal ve davranışsal belirtiler
- Yargılanma/rezil olma korkusu, ilgi odağı olmaktan kaçınma
- Kaygı uyandıran ortamlardan kaçınma ya da yoğun sıkıntıyla katlanma
- Olay sonrası performansı aşırı analiz etme, olumsuz senaryoları büyütme
- Sosyal etkileşim başlatmada güçlük, geri çekilme
Fiziksel belirtiler
- Çarpıntı, terleme, yüzde kızarma
- Titreme, kas gerginliği, nefes darlığı hissi
- Mide rahatsızlığı/bulantı, baş dönmesi hissi
- “Zihnin boşalması” olarak tarif edilen odaklanma güçlüğü
Belirtiler özellikle topluluk önünde konuşma veya performans sergileme sırasında belirginleşir; diğer sosyal alanlarda daha hafif olabilir.
Tedavi Edilmezse Olası Sonuçlar
Uzamış kaçınma; eğitim/iş başarısında düşüş, yalnızlaşma, özgüven kaybı ve bazı kişilerde madde kullanım sorunları gibi sonuçlara yol açabilir. Depresyon ve diğer anksiyete bozuklukları eşlik edebilir. İleri düzey sıkıntı, işlev kaybı veya kendine zarar verme düşünceleri varsa gecikmeden profesyonel destek alınmalıdır.
Tanı Nasıl Konur?
Uzman, belirtilerin süresini, şiddetini ve işlevsellik üzerindeki etkisini değerlendirir; tıbbi durumlar, ilaç etkileri ve eş tanılar sorgulanır. Gerekirse özbildirim ölçekleri kullanılır. Ölçütler çoğunlukla sosyal durumlarda belirgin ve süreğen korku/kaçınma ve bunun günlük yaşama etkisini içerir.
Tedavi Yöntemleri
Psikoterapi
Bilişsel davranışçı terapi (BDT), ilk basamak kanıta dayalı yaklaşımdır. Çarpıtılmış düşüncelerin yeniden yapılandırılması, beceri eğitimi ve kademeli maruz kalma yoluyla kaçınma azalır, öz yeterlik artar. Bireysel ve grup biçimleri etkilidir.
İlaç tedavisi
- SSRI’lar: Birinci basamak antidepresanlardır; etki için haftalar gerekebilir.
- Alternatif antidepresanlar: Yanıt/yan etki dengesine göre seçenekler değişebilir.
- Anksiyolitikler: Kısa süreli ve seçilmiş durumlarda, bağımlılık riski dikkate alınarak.
- Beta blokerler: Performans kaygısına özgü durumlarda semptom kontrolü için epizodik kullanım.
Bileşik yaklaşım ve izlem
Psikoterapi ve ilacın birlikte kullanımı bazı olgularda daha yararlı olabilir. Düzenli takip, hedef belirleme ve nüks önleme stratejileri uzun dönem sonuçları iyileştirir.
Alternatif ve Tamamlayıcı Yaklaşımlar
Bitkisel ürünler ve takviyelerle ilgili kanıtlar tutarsızdır; bazıları ilaçlarla etkileşebilir. Herhangi bir takviye öncesi sağlık profesyoneline danışılmalıdır.
Yaşam Tarzı ve Evde Destek
- Düzenli fiziksel aktivite ve uyku hijyeni
- Kafein ve alkolden kaçınma; nikotin ve diğer maddelerden uzak durma
- Stres yönetimi ve gevşeme egzersizleri
- Güvenli kişilerle kademeli sosyal pratikler ve küçük, ölçülebilir hedefler
- Sosyal durumlara önceden hazırlanma (konu belirleme, rol yapma)
Kaçınma kısa vadede rahatlatıcı görünse de uzun vadede kaygıyı besler; kademeli yaklaşım ve tutarlılık esastır.
Ne Zaman Profesyonel Yardım Almalı?
Belirtiler birkaç aydan uzun sürüyor, okul/iş ve ilişkileri bozuyor, madde kullanımı artıyor veya umutsuzluk/kendine zarar verme düşünceleri ortaya çıkıyorsa bir ruh sağlığı uzmanına başvurulmalıdır. Erken müdahale, iyileşme olasılığını artırır.