Veba Nedir? Veba Nasıl Bulaşır? Veba Belirtileri ve Tedavisi

Veba, Yersinia pestis’in neden olduğu ve çoğunlukla enfekte pirelerin insanlara taşıdığı, tedavi edilmezse yüksek ölüm riski olan bir zoonotik enfeksiyondur. Klinik olarak en sık hıyarcıklı (bubonik) form görülür; septisemik ve pnömonik formlar ağır seyreder ve pnömonik form damlacık yoluyla bulaşabildiği için salgın potansiyeli taşır. Tanıda klinik bulgulara ek olarak bubo aspiratı, kan ve solunum yolu örneklerinden yapılan kültür, hızlı antijen ve/veya moleküler testler kullanılır. Erken başlanan uygun antibiyotik tedavisi prognozu belirgin iyileştirir; pnömonik olgularda izolasyon ve yakın temaslılara kemoprofilaksi önerilir. Güncel olarak yaygın ve tam etkili bir aşı bulunmadığından vektör (pire) ve rezervuar (kemirgen) kontrolü, çevresel hijyen ve kişisel korunma önlemleri ana stratejilerdir. Vakalar günümüzde çoğunlukla Afrika, Asya ve Amerika’nın kırsal bölgelerinde, özellikle Madagaskar, Kongo DC ve Peru’da bildirilmektedir.

Veba nedir?

Veba, temel olarak enfekte pirelerin ısırığıyla insanlara ve hayvanlara geçen, hızlı ilerleyebilen bir bakteriyel enfeksiyondur. Etken bakteri Yersinia pestis’tir. Doğal döngüsü çoğunlukla Afrika, Asya ve Amerika kıtalarının kırsal ve yarı kırsal bölgelerindeki küçük kemirgen popülasyonlarında sürer. Enfekte kemirgenlerle beslenen pireler, ısırma yoluyla bakteriyi insanlara aktarabilir; hasta hayvanlarla doğrudan temas da bulaşa neden olabilir. Akciğer tutulumunda (pnömonik veba) öksürükle yayılan damlacıklar aracılığıyla insandan insana geçiş mümkündür.

Nedenleri ve bulaş yolları

Veba bakterisi insanlara en sık olarak enfekte kemirgenlerden beslenen pirelerle bulaşır. Enfekte hayvanların kanı veya dokularıyla temas, derideki kesik ve çatlaklardan bakterinin girişine yol açabilir. Evcil kedi ve köpekler, pire ısırığı veya enfekte kemirgenleri avlama yoluyla etkeni alabilir ve temas eden kişilere risk oluşturabilir.

Vektör: Pireler (özellikle enfekte kemirgenler üzerinde).
Rezervuar: Sıçan, fare, sincap, tavşan gibi küçük memeliler.
İnsandan insana: Pnömonik vebada, öksürük damlacıklarıyla.

Risk, kemirgen popülasyonunun yoğun, hijyenin yetersiz ve kalabalık yaşam koşullarının bulunduğu alanlarda artar. Madagaskar, bildirilen insan vebası vakalarının en sık görüldüğü bölgeler arasındadır.

Belirtiler ve tipleri

Klinik tablo, bakterinin hangi sistemi tuttuğuna göre değişir. Başlıca dört form tanımlanır.

Hıyarcıklı (bubonik) veba

Ani başlayan ateş ve titreme, baş ağrısı, kas ağrısı, halsizlik.
Kasıklarda, koltuk altlarında veya boyunda ağrılı ve belirgin lenf düğümü şişmeleri (hıyarcık/bubo).

Septisemik veba

Yüksek ateş, üşüme, belirgin güçsüzlük.
Karın ağrısı, ishal, kusma.
Cilt altında veya ağız, burun, rektum gibi bölgelerde kanamalar; dolaşım bozukluğu ve şok.
Parmaklar ve burunda siyahlaşma/kangren gelişimi.

Pnömonik veba

Hızlı başlangıçlı öksürük, çoğu kez kanlı balgam.
Göğüs ağrısı, nefes darlığı.
Baş ağrısı, bulantı-kusma, yüksek ateş ve çabuk kötüleşme.

Pnömonik veba hızla ilerleyerek saatler-günler içinde solunum yetmezliği ve şoka yol açabilir; erken antibiyotik tedavisi yaşamsaldır.

Gastrointestinal veba

Karın ve bel bölgesinde ağrı.
Bulantı, kusma ve ishal.
Yüksek ateş ve halsizlik.

Komplikasyonlar

Veba ağır seyrettiğinde yaygın damar içi pıhtılaşma, doku ölümü (kangren), septik şok ve nadiren menenjit gibi ciddi sonuçlara yol açabilir. Tedavi gecikirse ölüm riski belirgin şekilde artar.

Veba nasıl teşhis edilir?

Tanı, klinik değerlendirme ile birlikte mikrobiyolojik testlere dayanır. Şüpheli olgularda bubo (lenf düğümü) aspiratı, kan ve solunum yolu örneklerinden kültür, hızlı antijen ve/veya moleküler testler yapılabilir. Pnömonik veba şüphesinde balgam veya nazofaringeal/orofaringeal sürüntü örnekleri incelenir.

Tedavi ve hasta yönetimi

Veba acil tedavi gerektiren bir enfeksiyondur. Erken dönemde başlanan uygun antibiyotikler (klinik kılavuzlara göre seçilen ajanlar) sağkalımı belirgin artırır. Hastaneye yatırılarak yakın izlem, sıvı-elektrolit dengesi ve organ destek tedavileri gerekebilir.

İzolasyon ve temaslı yönetimi

Pnömonik veba şüphesi/kanıtı olan hastalar damlacık önlemleriyle izole edilmelidir.
Yakın temaslılar belirti yönünden izlenmeli; risk durumunda sağlık profesyonelince kemoprofilaksi planlanmalıdır.
Sağlık çalışanları uygun kişisel koruyucu ekipman kullanmalıdır.

Önleme ve korunma

Vektör ve rezervuar kontrolü: Kemirgen popülasyonunun yönetimi, pire kontrolü, barınma alanlarının düzenlenmesi.
Çevresel önlemler: Çöp ve odun-yığınlarının uzaklaştırılması, kemirgen giriş noktalarının kapatılması.
Kişisel korunma: Pire kovucuların kullanımı, açık alanlarda bacak-ayak bileklerini koruyacak kıyafetler, eldivenle hayvan/doku teması.
Evcil hayvanlar: Veteriner önerisiyle düzenli pire önleyici uygulamalar; mama ve su kaplarını kemirgenlerin ulaşamayacağı şekilde saklama.
Aşı: Güncel olarak yaygın kullanımda tam etkili bir aşı yoktur; aşı çalışmaları sürmektedir.

Dünya çapında veba

14. yüzyıldaki “Kara Ölüm” salgını tarihin en yıkıcı epidemilerindendir. Günümüzde vaka sayıları belirgin olarak düşmüştür; 2010–2015 arasında Dünya Sağlık Örgütü’ne 3.248 vaka ve 584 ölüm bildirilmiştir. Vakalar çoğunlukla Madagaskar, Demokratik Kongo Cumhuriyeti ve Peru gibi ülkelerde yoğunlaşır.

Ne zaman tıbbi yardım alınmalı?

Veba şüphesi uyandıran ateş, ani halsizlik, ağrılı lenf düğümü şişliği, kanlı balgamla öksürük veya riskli bölgede bulunma öyküsü varsa derhal sağlık kuruluşuna başvurulmalıdır. Veba kendi kendine düzelmesi beklenen bir hastalık değildir; erken tedavi hayat kurtarır.